Νικόλαος Ισπυρίδης, Δρ. Ελισάβετ Γεωργιάδου
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών, Πάτρα

Περίληψη

Το άρθρο εστιάζει στη σχέση του τομέα των εκτυπώσεων με την αειφόρο ανάπτυξη, αρχικά μέσα από την παράθεση σχετικών εννοιών, ορισμών και πρακτικών που χρησιμοποιούνται στον κλάδο και στη συνέχεια μέσα από την παρουσίαση των αποτελεσμάτων πρωτότυπης έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε ελληνικές επιχειρήσεις Γραφικών Τεχνών κατά το χρονικό διάστημα Φεβρουαρίου – Απριλίου 2015.

1.  Εισαγωγή 

Από την εμφάνιση του ανθρώπου στη Γη, άρχισε ένας αγώνας για την επιβίωση και τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής του. Όμως, στον αγώνα αυτό, ο άνθρωπος δεν  αντιμετώπισε το περιβάλλον με σεβασμό. Συγκεκριμένα, από την εποχή της γεωργικής επανάστασης (17ος - 18ος αιώνας μ.Χ.) αρχίζει μια έντονη, αν και μικρή, επέμβαση στο περιβάλλον. Όσο ο άνθρωπος εξελισσόταν και ανέπτυσσε τεχνολογία, τόσο οι επεμβάσεις αυτές εντεινόντουσαν, με αποκορύφωμα τη βιομηχανική επανάσταση (Αλιφραγκής n.d.). Οι επεμβάσεις αυτές διατάραξαν την αρχική ισορροπία, αλλοίωσαν τις φυσικές διεργασίες και απείλησαν την ίδια την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής, προκαλώντας πληθώρα περιβαλλοντικών προβλημάτων, όπως τη μόλυνση του περιβάλλοντος, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, την τρύπα του όζοντος, κ.λπ. (Σκαναβή και Σακελλάρη 2010). Στη διάρκεια του 20ου αιώνα ο άνθρωπος αντιλήφθηκε ότι το παγκόσμιο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που είχε ακολουθηθεί μέχρι τότε δεν ήταν βιώσιμο, καθώς και την αναγκαιότητα διατήρησης των φυσικών πόρων και για τις επόμενες γενεές. Έτσι, άρχισε ο δημόσιος διάλογος περί «βιώσιμης ανάπτυξης». Η βιώσιμη ανάπτυξη ταυτίζεται με την «αειφόρο ανάπτυξη ή αειφορία», η οποία έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την αέναη ζωή και ως προτεραιότητα την εξασφάλιση της ποιότητας διαβίωσης σε όλους τους τομείς και για πάντα (Καλοδημίδης 2011). Η βιομηχανία των Γραφικών Τεχνών σχετίζεται άμεσα με την αειφόρο ανάπτυξη. Το άρθρο εξετάζει αρχικά νέες πρακτικές περιβαλλοντικής προστασίας και τη διασφάλιση της αειφορίας από τις επιχειρήσεις των Γραφικών Τεχνών και στη συνέχεια τα αποτελέσματα πρωτότυπης έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε ελληνικές επιχειρήσεις Γραφικών Τεχνών κατά το χρονικό διάστημα Φεβρουαρίου – Απριλίου 2015.

2. Εκτύπωση και Αειφόρος Ανάπτυξη

Αν και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1713, ο ορισμός της αειφόρου ανάπτυξης διατυπώθηκε το 1987, από τη Διεθνή Επιτροπή Περιβάλλοντος και Ανάπτυξης. Ως αειφόρος ανάπτυξη ορίστηκε «αυτή που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να μειώνει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών ανθρώπων να ικανοποιήσουν τις δικές τους» (WCED 1987, σελ 41).  Διάφορες Σύνοδοι Κορυφής κρατών γίνονται κατά καιρούς για συζήτηση, αξιολόγηση, αναθεώρηση και θέσπιση στόχων της αειφόρου ανάπτυξης, με την τελευταία να έχει προγραμματιστεί για το Σεπτέμβριο του 2015. Οι βιομηχανίες, αν και αρχικά επιφυλακτικές, εν τέλει συνειδητοποίησαν την ανάγκη υιοθέτησης ενός μοντέλου ανάπτυξης που βασίζεται στις αρχές της αειφορίας.

Η βιομηχανία των Γραφικών Τεχνών αποτελεί τη βιομηχανία των εκτυπώσεων, εκδόσεων, του τύπου και της τυπογραφίας. Επιπλέον, εκφράζει με ακρίβεια όλες τις επεξεργασίες που λαμβάνουν χώρα, έτσι ώστε να μετατραπούν οι ιδέες σε κείμενα, σε σχέδια και εικόνες, σε συγκροτημένη ενιαία μορφή τελικού εντύπου το οποίο θα αναπαραχθεί σε πολλά αντίτυπα (Πολίτης 2013). Με άλλα λόγια, περιλαμβάνει όλες τις επιχειρήσεις και τα επαγγέλματα που ασχολούνται με τον σχεδιασμό και την εκτύπωση, καθώς και με τις διεργασίες που απαιτούνται, έως ότου ένα έντυπο αποκτήσει την τελική του μορφή (Λαγουδιανάκη 2012). Ορισμένα προϊόντα του κλάδου των Γραφικών Τεχνών είναι τα βιβλία, τα περιοδικά, οι εφημερίδες, οι αφίσες, τα φυλλάδια, τα χαρτονομίσματα, οι τυπωμένες συσκευασίες και γενικότερα, κάθε είδους έντυπα (Βιθυνός και Λυμπεράκης 2002).

Όπως σε όλες τις βιομηχανίες, έτσι και στη βιομηχανία των Γραφικών Τεχνών αναλογεί ένα μερίδιο ευθύνης για αυτές τις επιπτώσεις, ειδικότερα, για το στάδιο της εκτύπωσης που θεωρείται το πιο ρυπογόνο στην παραγωγή των Γραφικών Τεχνών (Γραφικές Τέχνες και περιβάλλον 2015). Αυτό συμβαίνει διότι στη διαδικασία της εκτύπωσης χρησιμοποιούνται χημικές ουσίες που επηρεάζουν αρνητικά το έδαφος, τα ύδατα και τον ατμοσφαιρικό αέρα. Οι διαλύτες που περιέχονται στα καθαριστικά των εκτυπωτικών μηχανών και στις μελάνες αποτελούν πηγή έκλυσης πτητικών οργανικών ενώσεων, οι οποίες συμβάλλουν στην εξασθένιση του στρατοσφαιρικού όζοντος και στην κλιματική αλλαγή. 

Παράλληλα, υπονομεύουν και την ανθρώπινη υγεία, αφού η έκθεση στους ρύπους αυτούς μπορεί να προκαλέσει βλάβη των πνευμόνων, των νεφρών, του νευρικού συστήματος και άλλων οργάνων του ανθρώπινου οργανισμού (Κουτούση 2014). Επιπλέον, στην επιβάρυνση του περιβάλλοντος συνεισφέρει και η χρήση του χαρτιού. Το χαρτί, το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο υπόστρωμα των εκτυπώσεων, απαιτεί κόψιμο δέντρων και διάφορες χημικές επεξεργασίες κατά την παρασκευή και λεύκανσή του. Το κόψιμο των δέντρων συμβάλει στην κλιματική αλλαγή, ενώ οι διάφορες χημικές επεξεργασίες ρυπαίνουν την ατμόσφαιρα, το έδαφος και τα ύδατα (European Commision, n.d., Jedlicka 2010). Τέλος, μόλυνση του περιβάλλοντος προκαλούν και τα διάφορα στερεά, υγρά και αέρια απόβλητα, που προέρχονται από τη διαδικασία της εκτύπωσης, όταν αυτά δεν απορρίπτονται με το σωστό τρόπο (CIP-EIP-Eco-innovation 2009).

Στα πλαίσια της περιβαλλοντικής προστασίας και τη διασφάλιση της αειφορίας, οι επιχειρήσεις των Γραφικών Τεχνών εφαρμόζουν νέες πρακτικές και χρησιμοποιούν υλικά που είναι φιλικότερα προς το περιβάλλον. Επιπλέον, επενδύουν στον περιορισμό και στην ορθή διαχείριση των παραγόμενων αποβλήτων από το στάδιο της εκτύπωσης, παράλληλα με την εφαρμογή πρακτικών και καινοτομιών με στόχο την περεταίρω μείωση των περιβαλλοντικών προβλημάτων.

2.1 Οικολογικές μελάνες και οικολογικά υποστρώματα

Σήμερα, οι βλαβερές μελάνες πετρελαίου, που αποτελούν πηγή έκλυσης μεγάλων ποσοτήτων Πτητικών Οργανικών Ενώσεων (Π.Ο.Ε.)  αντικαθίστανται σταδιακά από μελάνες που έχουν ως βάση φυτικά έλαια ή το νερό, μελάνες λατέξ, μελάνες που στεγνώνουν με την έκθεση σε υπεριώδη ακτινοβολία (μελάνες UV) ή σε δέσμη ηλεκτρονίων (μελάνες EB). Συνεπώς, η αντικατάσταση μελανών πετρελαίου με μελάνες από τις προαναφερθείσες κατηγορίες οδηγεί σε σημαντική μείωση των εκλυόμενων αέριων ρύπων. Μάλιστα, όσο η τεχνολογία των μελανών προχωρά, τόσο βελτιώνεται η ποιότητα εκτύπωσης και η συμβατότητα των οικολογικών μελανών με περισσότερα υποστρώματα. 

Για τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκαλούνται από την παραγωγή χαρτιού, τα τελευταία χρόνια έχουν εισαχθεί νέοι τρόποι παραγωγής και επεξεργασίας του. Πλέον, είναι δυνατή η παρασκευή ανακυκλωμένου χαρτιού, το οποίο προέρχεται από κατάλοιπα χαρτιού πριν ή μετά την κατανάλωση. Στις περιπτώσεις που το χαρτί προέρχεται από ίνες με βάση το ξύλο, προκειμένου να θεωρείται οικολογικό, δεν θα πρέπει να προέρχεται από φυσικά δάση ή δάση που απειλούνται με εξαφάνιση. Για τον λόγο αυτό έχουν θεσπιστεί οργανισμοί, όπως οι FSC και PEFC, οι οποίοι πιστοποιούν ότι το χαρτί προέρχεται από δάση στα οποία εφαρμόζονται οι αρχές τις αειφόρου διαχείρισης. Τέλος, με τη βοήθεια των ειδικών σημάνσεων που χρησιμοποιούνται, το χαρτί που έχει λευκανθεί με χλώριο πρέπει να αποφεύγεται και να προτιμάται εκείνο στο οποίο έγινε λιγότερη ή καθόλου χρήση χλωρίου κατά τις διεργασίες λεύκανσης.

Επίσης, νέα οικολογικά υποστρώματα έκαναν την εμφάνισή τους, με σκοπό να αντικαταστήσουν το βλαβερό προς το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία πλαστικό. Τα νέα υποστρώματα είναι ανακυκλώσιμα, βιοδιασπώμενα και κομποστοποιήσιμα. Έτσι, περιορίζεται η περιβαλλοντική ρύπανση, η επιβάρυνση των χώρων υγειονομικής ταφής απορριμμάτων και προστατεύεται η υγεία των έμβιων όντων του πλανήτη.

2.2 Περιορισμός - απόρριψη παραγομένων αποβλήτων και καινοτομίες

Ο δρόμος για την αειφορία δεν σταματά στη χρήση οικολογικών μελανών και υποστρωμάτων. Ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας είναι και ο περιορισμός των παραγομένων αποβλήτων, αφού ο κλάδος της εκτύπωσης είναι εξαιρετικά ρυπογόνος, όπως έχει ήδη προαναφερθεί. Μάλιστα, απόβλητα δεν παράγονται μόνο κατά τη διαδικασία της εκτύπωσης, αλλά και κατά τα στάδια προετοιμασίας και καθαρισμού των εκτυπωτικών μηχανών. Προκειμένου να περιοριστούν τα παραγόμενα απόβλητα και να προστατευτεί το περιβάλλον, διάφορες ενέργειες εφαρμόζονται σε όλα τα ενδιάμεσα στάδια.

Ωστόσο, ο εκμηδενισμός των αποβλήτων είναι αδύνατος, όσες ενέργειες και αν εκτελεστούν. Προκειμένου να προστατευτεί το περιβάλλον από την ανεξέλεγκτη απόρριψη των αποβλήτων, οι επιχειρήσεις Γραφικών Τεχνών μεριμνούν για τη δημιουργία κατάλληλων χώρων προσωρινής αποθήκευσης και συνεργάζονται με αρμόδιους φορείς, που αναλαμβάνουν τη σωστή μεταφορά, αξιοποίηση και εξουδετέρωση των παραγομένων αποβλήτων. Ακόμη, διάφορα συστήματα έχουν εφευρεθεί για την αντιμετώπιση και εξουδετέρωση επικίνδυνων υγρών αποβλήτων και αερίων ρύπων. Η εγκατάσταση των συστημάτων αυτών από τις επιχειρήσεις ενδέχεται να καταστήσει δυνατή και την επαναχρησιμοποίηση ορισμένων αποβλήτων στη γραμμή παραγωγής.

Στην ενίσχυση του οικολογικού προφίλ της βιομηχανίας των Γραφικών Τεχνών συμβάλουν και διάφορες αειφόρες πρακτικές και καινοτομίες. Η υιοθέτηση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης, τα πιστοποιημένα συστήματα ISO 14001 και EMAS, τα πληροφοριακά συστήματα διοίκησης (M.I.S.), καθώς και νέες εκτυπωτικές τεχνολογίες είναι κάποιες από τις πρακτικές και καινοτομίες αυτές. Εκτός των παραπάνω, η μείωση της καταναλισκόμενης ενέργειας είναι εξίσου σημαντική, λόγω του ενεργοβόρου χαρακτήρα του σταδίου των εκτυπώσεων. Έτσι, νέος εκτυπωτικός εξοπλισμός, βελτιωμένης ενεργειακής αποδοτικότητας, έχει κάνει την εμφάνισή του, μαζί με συστήματα ανάκτησης ενέργειας.

3. Πρωτότυπη Έρευνα σε Ελληνικές Επιχειρήσεις Γραφικών Τεχνών 

Για την αποτύπωση της κατάστασης που επικρατεί σήμερα στις ελληνικές επιχειρήσεις Γραφικών Τεχνών, αναφορικά με την υιοθέτηση των προαναφερθέντων αειφόρων πρακτικών, διεξήχθη έρευνα κατά το χρονικό διάστημα Φεβρουαρίου – Απριλίου 2015. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια ερωτηματολογίου που περιλάμβανε ερωτήσεις κλειστού τύπου. Το ερωτηματολόγιο απεστάλη μέσω διαδικτύου σε επιχειρήσεις Γραφικών Τεχνών, οι οποίες δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα. Στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου ανταποκρίθηκαν 33 επιχειρήσεις, μικρές (έως εννέα εργαζόμενους) και μεσαίες (από δέκα εργαζόμενους και πάνω), στο σύνολο των 611 που εστάλη το ερωτηματολόγιο. Η έλλειψη απόκρισης πιθανότατα να οφείλεται στην οικονομική και πολιτική κρίση που βιώνει η χώρα τα τελευταία χρόνια. Ο καθημερινός αγώνας για επιβίωση, αλλά και η μείωση προσωπικού που έχει επιφέρει η κρίση, ίσως έχει ως αποτέλεσμα οι επιχειρήσεις να εμφανίζονται δύσπιστες σε κάθε μορφή έρευνας, αλλά και γενικότερα να αδιαφορούν για οποιονδήποτε νεωτερισμό, είτε αυτός αφορά την αειφορία, είτε κάποιο άλλο ζήτημα. Από την μελέτη και την ανάλυση των στοιχείων που συλλέχθηκαν από την έρευνα προέκυψαν τα παρακάτω αποτελέσματα τα οποία παρουσιάζονται ανά τομέα ενδιαφέροντος:

Ενημέρωση σχετικά με τις επιπτώσεις του τομέα των εκτυπώσεων

Από το σύνολο των 33 επιχειρήσεων, οι 27 από αυτές (82%) είναι ενήμερες σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που προκαλούνται γενικά από τη βιομηχανία των Γραφικών Τεχνών και ειδικότερα από τον τομέα των εκτυπώσεων. Οι 24 από αυτές (73%) απάντησαν ότι γνωρίζουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις  που οι ίδιες προκαλούν, με την πλειοψηφία να ανήκει στις μεσαίες επιχειρήσεις, αφού το ποσοστό τους αγγίζει το 92%. 

Ύπαρξη συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης 

Σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης δήλωσαν ότι διαθέτουν μόνο οι 7 από τις 33 επιχειρήσεις, ποσοστό 21%. Από τις επιχειρήσεις που απάντησαν θετικά, 3 ανήκουν στις μικρές και 4 στις μεσαίες. Το 49% απάντησε αρνητικά, ενώ 10 από αυτές δήλωσαν ότι έχουν θέσει ως στόχο τη διάθεση ενός τέτοιου συστήματος (5 μικρές και 5 μεσαίες). 

Λήψη μέτρων για την αειφορία και βιωσιμότητα του περιβάλλοντος

Σχεδόν οι μισές επιχειρήσεις, 17 σε σύνολο 33,  απάντησαν θετικά στην ερώτηση που αφορά τη λήψη μέτρων για την αειφορία και βιωσιμότητα του περιβάλλοντος. Από τις επιχειρήσεις που έδωσαν θετική απάντηση, οι μικρές καταλαμβάνουν ποσοστό 48%, ενώ οι μεσαίες 58%. Από τις υπόλοιπες επιχειρήσεις, οι 9 απάντησαν αρνητικά, ενώ από τις εναπομείναντες 7, 4 μικρές και 3 μεσαίες επιχειρήσεις, σκοπεύουν να λάβουν μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος στο άμεσο μέλλον. Γενικότερα, είναι θετικό το γεγονός ότι το 73% των επιχειρήσεων είτε έχει λάβει, είτε διατίθεται να λάβει μέτρα στο προσεχές μέλλον.

Ύπαρξη αποκλειστικού υπευθύνου για ζητήματα και πολιτικές σχετικά με την αειφορία και βιωσιμότητα του περιβάλλοντος

Μόνο το 1/3 των επιχειρήσεων (11 από τις 33) δήλωσε ότι υπάρχει σε αυτές αποκλειστικός υπεύθυνος για ζητήματα και πολιτικές που αφορούν την αειφορία και την βιωσιμότητα του περιβάλλοντος. Οι μισές περίπου έδωσαν αρνητική απάντηση και οι 6 δήλωσαν ότι αποτελεί επικείμενο στόχο. Αξίζει  να επισημανθεί  ότι μόνο  το  14% των  μικρών  επιχειρήσεων  απάντησε  θετικά,  σε αντίθεση  με τις  μεσαίες  επιχειρήσεις, όπου  το  ποσοστό φτάνει  το  67%. Αυτό ήταν αναμενόμενο αφού οι περισσότερες μικρές επιχειρήσεις διαθέτουν εκ των πραγμάτων μικρό  αριθμό εργαζομένων  και δεν μπορούν  να απασχολούν  μέρος του  προσωπικού  τους  αποκλειστικά  για  το  αντικείμενο  αυτό.  Ωστόσο,  η κατάσταση διαφοροποιείται ως προς την μελλοντική ύπαρξη υπευθύνου, όπου 5 μικρές  επιχειρήσεις  δηλώνουν  ότι  το  έχουν  θέσει  ως  στόχο  έναντι  μίας  μόνο μεσαίας.

Πιστοποίηση ISO 14001 ή/και EMAS

Επί  του  συνόλου  των  επιχειρήσεων,  μόνο  οι  5  από  τις  33  (ποσοστό  15%)  διαθέτουν πιστοποίηση ISO 14001.  Καμία από  αυτές δεν  διαθέτει πιστοποίηση EMAS. Από τις 5 επιχειρήσεις που  διαθέτουν πιστοποίηση ISO 14001, οι 4 είναι μεσαίες και μόνο 1 ανήκει στις μικρές.

Χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας - Ανάκτηση / Επαναχρησιμοποίηση  παραγόμενης ενέργειας

Αν  και όλα  τα  στάδια της  γραμμής παραγωγής,  και  ειδικότερα το  στάδιο  της εκτύπωσης,  είναι  ιδιαίτερα  ενεργοβόρα,  το  91%  των  επιχειρήσεων  δεν χρησιμοποιεί  κάποια  ανανεώσιμη  πηγή  ενέργειας.  Επιπλέον,  το  θέμα  της ανάκτησης και επαναχρησιμοποίησης παραγόμενης ενέργειας φαίνεται  να  μην απασχολεί  τις  επιχειρήσεις  –σήμερα  ή στο  άμεσο  μέλλον–,  αφού  το  85% απάντησε αρνητικά. Μόνο μία επιχείρηση το έχει θέσει ως επικείμενο στόχο.

Ενεργειακή κατανάλωση και αποδοτικότητα του εκτυπωτικού εξοπλισμού

Ευαισθητοποιημένες εμφανίζονται οι επιχειρήσεις στο κομμάτι  που αφορά  την ενεργειακή  κατανάλωση  του  εξοπλισμού.  Το  50%  των  μικρών,  καθώς  και  το 50%  των  μεσαίων  επιχειρήσεων  δήλωσε  ότι  ο  εκτυπωτικός  εξοπλισμός  τους διαθέτει  μηχανισμούς  εξοικονόμησης  ενέργειας.  Παράλληλα,  η  ενεργειακή αποδοτικότητα είναι  παράγοντας που  λαμβάνεται υπόψη κατά την  προμήθεια νέου  εξοπλισμού  από τη  μεγάλη  πλειοψηφία  των επιχειρήσεων,  ποσοστό  που αγγίζει  το  85%.  Συγχρόνως,  το  55%  των  επιχειρήσεων  δηλώνει  πως  η αντικατάσταση  υπάρχοντος  εξοπλισμού  με  νέο που  θα  διαθέτει  ενεργειακές πιστοποιήσεις,  βρίσκεται  στα μελλοντικά  τους σχέδια.  Εντύπωση προκαλεί  το γεγονός  ότι  πάνω  από  τις  μισές  μικρές  επιχειρήσεις  θα  προβούν  σε αντικατάσταση  εξοπλισμού,  γεγονός  που  ίσως  αναμενόταν  να  πράξουν περισσότερο οι μεσαίες επιχειρήσεις.

Διαχείριση του εκτυπωτικού εξοπλισμού 

Για  την  περαιτέρω  μείωση  της  κατανάλωσης  ενέργειας,  αλλά  και  για  τον περιορισμό  των  παραγόμενων  αποβλήτων,  είναι  επιτακτική  η  τακτική συντήρηση  του  εξοπλισμού,  καθώς  επίσης  και  η  σωστή  ρύθμιση  των εκτυπωτικών  μηχανών,  πριν  την  έναρξη  της  φάσης  της  εκτύπωσης.  Αυτό φαίνεται πως το γνωρίζουν οι επιχειρήσεις, διότι σχεδόν όλες τους προβαίνουν σε αυτές τις ενέργειες, ποσοστό 94%. Επιπροσθέτως, η ενεργειακή κατανάλωση και η παραγωγή αποβλήτων  μπορεί να  βελτιωθεί και  με τη χρήση κατάλληλου λογισμικού,  το  οποίο θα  είναι υπεύθυνο  για τον  έλεγχο και  παραμετροποίηση των εκτυπωτικών διεργασιών. Εδώ, η κατάσταση διαφοροποιείται σε σχέση με πριν,  αφού  μόνο  οι  μισές  επιχειρήσεις  χρησιμοποιούν  τέτοιο  λογισμικό,  ενώ μόνο  μια  επιχείρηση  σκοπεύει  να  αποκτήσει  μελλοντικά.  Μάλιστα,  από  τις επιχειρήσεις  που  δήλωσαν  ότι  χρησιμοποιούν  λογισμικό,  το  67%  ανήκει  στις μεσαίες, ενώ στις μικρές ανήκει μόνο το 38%.

Χρήση οικολογικών μελανών και υποστρωμάτων

Συνειδητοποιημένες ως ένα βαθμό εμφανίζονται οι  επιχειρήσεις, αναφορικά  με τη  χρήση  οικολογικών  υλικών  κατά  την  εκτύπωση.  Πιο  συγκεκριμένα,  όσον αφορά  τους  παράγοντες  βάσει  των  οποίων  επιλέγονται  υποστρώματα,  το ανακυκλώσιμο χαρτί, καθώς και η διάθεση πιστοποιήσεων FSC ή PEFC, έρχονται πρώτοι  στις  προτιμήσεις  των  επιχειρήσεων.  Κάθε  ένας  από  τους  παραπάνω παράγοντες  επιλέγονται  από  το 42%  των επιχειρήσεων.  Θετικό στοιχείο  είναι ότι  καμία  επιχείρηση  δεν  επιλέγει  υπόστρωμα  στο  οποίο  έχει  γίνει  χρήση χλωρίου  κατά  τη  λεύκανσή  του.  Ωστόσο,  άξιο  αναφοράς  είναι  ότι  οι  μικρές επιχειρήσεις  φαίνεται  να  μην  ενδιαφέρονται  ιδιαίτερα,  αφού  σχεδόν  οι  μισές (ποσοστό 48%) απάντησαν ότι δεν λαμβάνουν υπόψη κάποιον παράγοντα κατά την επιλογή  υποστρώματος, σε αντίθεση  με το 17%  των μεσαίων που  έδωσαν την ίδια απάντηση. 

Ως προς τη χρήση άλλων οικολογικών υποστρωμάτων (Bio-polymers, Re-board, Bioflex  κ.λπ.), σε  αντικατάσταση  του βλαβερού  πλαστικού,  οι απαντήσεις  δεν είναι  ενθαρρυντικές. Το  21%  των  επιχειρήσεων  έδωσαν  θετική  απάντηση, το 15% σκοπεύει να χρησιμοποιήσει τέτοια υποστρώματα στο μέλλον, ενώ το 29% δηλώνει  ότι  δεν  γνωρίζει  αν  τα  υποστρώματα  που  χρησιμοποιεί  είναι οικολογικά.  Πιο  αναλυτικά,  το  71%  των  μικρών  επιχειρήσεων  είτε  δεν χρησιμοποιεί,  είτε  δεν  γνωρίζει  αν  χρησιμοποιεί  οικολογικά  υποστρώματα. Αντίστοιχα, στις μεσαίες επιχειρήσεις, το ποσοστό αυτό αγγίζει το 50%. 

Όσον αφορά τις μελάνες, είναι θετικό το γεγονός ότι οι μελάνες με βάση το νερό και οι  μελάνες  UV/EB  επιλέγονται  από  το 42%  και  το  24%  των  επιχειρήσεων αντίστοιχα.  Όμως, οι  επιβλαβείς  μελάνες  πετρελαίου  εξακολουθούν  να βρίσκονται ψηλά  σε  προτίμηση,  εφόσον  επιλέγονται  σήμερα  από  το 39%  των επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα, το 48% των μικρών επιχειρήσεων επιλέγει μελάνες με βάση το πετρέλαιο, σε αντίθεση με τις μεσαίες επιχειρήσεις, αφού οι μελάνες αυτές επιλέγονται μόνο από το 25%. Οι μελάνες με βάση το νερό αποτελούν τη δεύτερη  επιλογή για  τις  μικρές  επιχειρήσεις (ποσοστό  42%), ενώ  επιλέγονται και  από  το  ίδιο  ποσοστό  των  μεσαίων  επιχειρήσεων.  Τέλος,  όσον  αφορά  τις μεσαίες  επιχειρήσεις,  ίδιο ποσοστό  που επιλέγει  τις μελάνες  με βάση  το  νερό, επιλέγει και τις UV/EB μελάνες (42%).

Χρήση τεχνολογιών και πρακτικών περιορισμού παραγόμενων αποβλήτων

Ο δρόμος για την αειφορία δεν σταματά, όμως, στη χρήση οικολογικών υλικών. Η  υιοθέτηση νέων  τεχνολογιών  και  πρακτικών  για  τον  περιορισμό  των αποβλήτων  είναι  εξίσου απαραίτητη.  Για  την  αποτελεσματικότερη  διαχείριση των μελανών, που οδηγεί σε μείωση απορριμμάτων μελάνης και αποβλήτων, οι πρακτικές που εφαρμόζονται από τις περισσότερες επιχειρήσεις είναι η φύλαξη και  κατάλληλη  αποθήκευση  των  συσκευασιών  μελάνης  (79%),  η  κατάλληλη προετοιμασία  των  εκτυπωτικών  μηχανών  (73%)  και  η  επικοινωνία  με  τους προμηθευτές μελανών σχετικά με τη σωστή χρήση και διαχείριση των μελανών (61%). Αξίζει να αναφερθεί πως τόσο οι μικρές, όσο και οι μεσαίες επιχειρήσεις έχουν λάβει σχετικά μέτρα για την καλύτερη διαχείριση των μελανών, ενώ μόνο το 14% των μικρών επιχειρήσεων δεν έχει προβεί στη λήψη κάποιου μέτρου.

Ωστόσο,  οι  επιχειρήσεις  δεν  εμφανίζονται  ιδιαίτερα  ευαισθητοποιημένες αναφορικά με τη μείωση των αποβλήτων που παράγονται από τα μελανοδοχεία κατά  τη  διάρκεια  της  εκτύπωσης,  αφού  το  33%  δηλώνει  ότι  δεν  εφαρμόζει κάποιο μέτρο, ενώ το 20% ότι δεν γνωρίζει. Συστήματα μέτρησης ύγρανσης και ελέγχου  του  pH επιλέγει το  24%  και  30%  των  επιχειρήσεων  αντίστοιχα. Ειδικότερα,  το  48%  των  μικρών  επιχειρήσεων  δήλωσε  πως  δεν  χρησιμοποιεί κάποια  μέθοδο  μείωσης  αποβλήτων,  επιλογή  που  επιλέχθηκε  από  μόνο  μία μεσαία  επιχείρηση.  Δεύτερη  επιλογή  των  μικρών  επιχειρήσεων  είναι  τα συστήματα ελέγχου του pH (ποσοστό 29%), απάντηση που επιλέχθηκε και από το 33% των μεσαίων επιχειρήσεων.

Σημαντικό ζήτημα για τις επιχειρήσεις είναι και η μείωση των διαλυτών, και κατ’ επέκταση  των  αποβλήτων  τους,  κατά  τον  καθαρισμό  των  εκτυπωτικών μηχανών. Συγκεκριμένα, είναι θετικό το γεγονός ότι η πρώτη επιλογή τόσο των μικρών όσο και  των μεσαίων επιχειρήσεων είναι η εκπαίδευση του προσωπικού για  τη χρήση  όσο το  δυνατό λιγότερης  ποσότητας  διαλυτών,  αφού η  επιλογή αυτή  συγκεντρώνει  ποσοστό  55%.  Αυτό  αποδεικνύει  ότι  υπάρχει  συνείδηση σχετικά με το  πόσο βλαβεροί  είναι οι διαλύτες, αλλά παράλληλα συμβάλει  και στη μείωση του κόστους. Δεύτερη επιλογή είναι ο έλεγχος των διαλυτών για την αποτελεσματικότητά τους, με ποσοστό 39%. Παρόλα αυτά, το 29% των μικρών επιχειρήσεων  δεν  εφαρμόζει  κάποιο  μέτρο  ενώ  2  μικρές  δεν  γνωρίζουν,  σε αντίθεση με τις μεσαίες που δεν έδωσαν καμία από αυτές τις απαντήσεις.

Ύπαρξη χώρων προσωρινής αποθήκευσης αποβλήτων και ανακύκλωση

Αξιοσημείωτο είναι το βάρος που δίνουν οι επιχειρήσεις στην ανακύκλωση των αποβλήτων.  Το  73%  αυτών  διαθέτουν  χώρο  για  προσωρινή  αποθήκευση τουλάχιστον μιας κατηγορίας αποβλήτων (στερεών ή υγρών). Επιπλέον, όλες οι μεσαίες  επιχειρήσεις  και  το  86%  των  μικρών  δηλώνουν  ότι  ανακυκλώνουν απόβλητα  που  προέρχονται  από  την  εκτύπωση,  όπως  εκτυπωτικές  πλάκες, υπολείμματα χαρτιού  κ.λπ. Από τις  υπόλοιπες  μικρές επιχειρήσεις,  το 10% θα προβεί σε ανακύκλωση αποβλήτων μελλοντικά. 

Διάφορες πρακτικές με στόχο την αειφορία

Εκτός  από  τη  χρήση  οικολογικών  υλικών  και  τη  διαχείριση  αποβλήτων, υπάρχουν  και  άλλες,  απλές  πρακτικές  που  στοχεύουν  στην  αειφορία  και προστασία  του  περιβάλλοντος.  Από  τις  πρακτικές  αυτές, η  πρώτη  προτίμηση των  επιχειρήσεων  είναι  η  χρήση  του  ελάχιστου  αριθμού  υλικών  που απαιτούνται  κάθε  φορά,  αφού  συγκεντρώνει  ποσοστό  91%.  Ποσοστό  76% συγκεντρώνει η επιλογή υλικών που μπορούν να ανακυκλωθούν,  καθώς και  η προμήθεια  υλικών  από  κοντινούς  προμηθευτές.  Τέλος,  με  ποσοστό  67% ακολουθεί η ενημέρωση σχετικά με τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο κάθε υλικού, η χρήση του ελάχιστου  βάρους χαρτιού, όπως επίσης και η ενημέρωση σχετικά με  το ποια  εκτυπωτική  μέθοδος  είναι η  καταλληλότερη  για  το προς  εκτέλεση project.  Αναλυτικότερα,  παρατηρείται  ότι  η  χρήση  του  ελάχιστου  αριθμού υλικών  που  απαιτούνται  επιλέγεται  από  τις  περισσότερες  μικρές  και  μεσαίες επιχειρήσεις,  με  ποσοστά  90%  και  92%  αντίστοιχα.  Η  επόμενη  επιλογή  των μικρών  επιχειρήσεων  είναι  η  προμήθεια  υλικών  από  κοντινούς  προμηθευτές (ποσοστό  81%),  ενώ  για  τις  μεσαίες  το  γεγονός  ότι  είναι  ενήμερες  για  τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο των χρησιμοποιούμενων υλικών (ποσοστό 83%). Το θετικό  στοιχείο είναι  ότι η  καθεμία από  τις  ερωτηθείσες  επιχειρήσεις επέλεξε τουλάχιστον 3 από τις πρακτικές που προτάθηκαν. 

Αιτίες αποτροπής λήψης μέτρων που σχετίζονται με την αειφορία

Ο κυριότερος λόγος για τον οποίο οι επιχειρήσεις δεν λαμβάνουν μέτρα σχετικά με  την  αειφορία  είναι  το  υψηλό  κόστος,  που  συγκεντρώνει  ποσοστό  52%. Ακολουθεί  η  άγνοια  με  ποσοστό  36%  και  η  ελλιπής  νομοθεσία  με  27%.  Πιο συγκεκριμένα, το υψηλό κόστος επιλέγεται ως κυριότερη αιτία από το 57% των μικρών  και  το  42%  των  μεσαίων  επιχειρήσεων.  Ακολουθεί  η  άγνοια  και  η ελλιπής νομοθεσία, αφού επίσης είναι λόγοι που επιλέγονται από το 52% και το 38% των μικρών επιχειρήσεων αντίστοιχα.

4. Συμπεράσματα

Από  τα  αποτελέσματα  της  έρευνας  προέκυψε  ότι  οι  ελληνικές  επιχειρήσεις Γραφικών  Τεχνών  φαίνεται  να  είναι  ενήμερες  για  τις  περιβαλλοντικές επιπτώσεις που  προκαλούν και  για τον λόγο  αυτό εφαρμόζουν, ως  ένα βαθμό, ορισμένες  αειφόρες  πρακτικές.  Αν  και  η  πλειοψηφία  τους  δεν  χρησιμοποιεί ανανεώσιμες  πηγές  ενέργειας  και  δεν  διαθέτει  συστήματα  περιβαλλοντικής διαχείρισης,  καθώς  και  πιστοποιήσεις  ISO  14001  ή  EMAS,  εντούτοις εμφανίζονται  ευαισθητοποιημένες  στη  χρήση  οικολογικών  μελανών  και υποστρωμάτων,  καθώς  και  ζητήματα  ενέργειας,  αφού  επιλέγουν  ενεργειακά αποδοτικό εξοπλισμό. 

Επιπλέον, λαμβάνουν μέτρα  για τον περιορισμό των αποβλήτων, τόσο κατά το στάδιο  της  προετοιμασίας  όσο  και  κατά  τα  στάδια  της  εκτύπωσης  και καθαρισμού  των  μηχανών. Όσο  για  τα παραγόμενα  απόβλητα, φροντίζουν  να μην  τα  απορρίπτουν  ανεξέλεγκτα,  αλλά  προβαίνουν  στην    αποθήκευση  και ανακύκλωσή τους, στο βαθμό που είναι δυνατό. 

Όμως, εκτός από  τη χρήση  οικολογικών υλικών και  τη διαχείριση  αποβλήτων, υπάρχουν  και  άλλες,  απλές  πρακτικές  που  στοχεύουν  στην  αειφορία  και προστασία  του  περιβάλλοντος.  Η  χρήση  κάθε  φορά  του  ελάχιστου  αριθμού υλικών που  απαιτούνται, η  επιλογή υλικών που μπορούν  να ανακυκλωθούν,  η προμήθεια από κοντινούς προμηθευτές, η χρήση του ελάχιστου βάρους χαρτιού κ.ά.,  είναι  μερικές  από  τις  πρακτικές  που  επιλέγουν  οι  περισσότερες επιχειρήσεις.

Συμπερασματικά,  η  διόγκωση  των  περιβαλλοντικών  προβλημάτων  που παρατηρείται  τελευταία  δεν  έχει  αφήσει  αδιάφορη  τη  βιομηχανία  των Γραφικών  Τεχνών,  και ειδικότερα  τον  ρυπογόνο  κλάδο  των  εκτυπώσεων.  Τα οικολογικά  υλικά,  οι  νέες  τεχνολογίες  και οι  πρακτικές  που  στοχεύουν  στη μείωση  και  ορθή  διαχείριση  των  παραγόμενων  αποβλήτων  συμβάλουν  στην αειφορία  και την  περιβαλλοντική προστασία.  Οι ελληνικές  επιχειρήσεις έχουν υιοθετήσει ένα μεγάλο μέρος των καινοτομιών αυτών, γεγονός που τις καθιστά ευαισθητοποιημένες  σε  ζητήματα  που  αφορούν  τη  προστασία  του περιβάλλοντος  και  τη  διατήρηση  των  φυσικών  πόρων.  Ωστόσο,  παράγοντες όπως το υψηλό κόστος, η  άγνοια και η ελλιπής νομοθεσία είναι οι  βασικότεροι λόγοι  εξαιτίας  των  οποίων  οι  επιχειρήσεις  δεν  προχωρούν  στη  λήψη  μέτρων σχετικών  με  την  αειφορία.  Η  παροχή  οικονομικών  διευκολύνσεων,  η  σωστή ενημέρωση  και  η  θέσπιση  ενός  μηχανισμού  νομικού  ελέγχου  ενδέχεται  να λειτουργήσουν ενθαρρυντικά  και να ωθήσουν  τις επιχειρήσεις στην  υιοθέτηση και εφαρμογή όλο και περισσότερων πρακτικών, που σχετίζονται με το μοντέλο της αειφόρου ανάπτυξης.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Αλιφραγκής, Δ. (n.d.). Κλιματική Αλλαγή, Περιβάλλον και Άνθρωπος. Σημειώσεις εργαστηρίου Δασικής Εδαφολογίας, Α.Π.Θ. Ανακτήθηκε Ιανουάριος 8, 2015, από http://users.teilar.gr/~papad/Pertouli-2012-Alifragis.pdf

Βιθυνός, Μ., και Λυμπεράκης, Α. (2002). Η Τέχνη και η Επικοινωνία στις Γραφικές  Τέχνες τ. Α΄ Ιστορία της Τέχνης / Ιστορία των Γραφικών Τεχνών. εκδόσεις ΕΑΠ,  Πάτρα.

Γραφικές Τέχνες και Περιβάλλον – Βιβλίο Γραφικών Τεχνών. (2015). Ανακτήθηκε  Μάρτιος 18, 2015, από http://graphicarts.gr/portal/showitem.php?artlid=1094

Καλοδημίδης, Π. (2011). Βιώσιμη Ανάπτυξη του Δήμου Θεσσαλονίκης (Διπλωματική Εργασία Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Ανακτήθηκε Ιανουάριος 8, 2015, από http://invenio.lib.auth.gr/record/127538/files/kalodimidis.pdf?version=1

Κουτούση, Β. (2014). Καταλυτική αντιμετώπιση πτητικών οργανικών ρύπων  (VOCs): παρούσα κατάσταση και προοπτικές. (Μεταπτυχιακή Διπλωματική  Εργασία Τμήματος Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης, Πολυτεχνείου Κρήτης) Ανακτήθηκε Φεβρουάριος 19, 2015, από http://dias.library.tuc.gr/view/manf/16975

Λαγουδιανάκη, Γ. (2012). Η εξέλιξη της μεταξοτυπίας έως σήμερα. (Διπλωματική Εργασία Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2012).

Πολίτης, Α. (2013) Η Σταδιοδρομία στις Γραφικές Τέχνες [slides], Εκδήλωση ΔΑΣΤΑ ΕΑΠ, Αθήνα. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 15, 2014, από http://dasta.eap.gr/files/ianos/Η Εργασία στις Γραφικές Τέχνες: Δυνατότητες και ευκαιρίες κ. Πολίτης.pdf

Σκαναβή, Κ., και Σακελλάρη, Μ. (2010). Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία  Ελλάδα. Εκδόσεις Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και  Φυσικών Πόρων του Δ.Π.Θ., Ορεστιάδα.

CIP-EIP-Eco innovation. (2009). Promoting EMAS III in C;usters of Printing SMEs. Ανακτήθηκε Μάρτιος 9, 2015, από http://www.emastools.eu/Portals/0/D2.2%20HANDBOOK.pdf

European Commission, (n.d.). Χαρτί φωτοαντιγραφικό και γραφής.Ανακτήθηκε  26 Φεβρουάριος, 2015, από http://ec.europa.eu/environment/gpp/pdf/toolkit/paper_GPP_product_sheet_el.pdf

Jedlicka, W. (2010). Sustainable Graphic Design: Tools, Systems and Strategies for  Innovative Print Design. Εκδόσεις John Wiley & Sons, New Jersey.

WCED, (1987). Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future. Oxford University Press. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 12, 2014, από http://www.un-documents.net/our-common-future.pdf