Νικητοπούλου Πηνελόπη, Δρ. Ελισάβετ Γεωργιάδου,
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών, Πάτρα

1. Εισαγωγή
Από τα προϊστορικά χρόνια ο άνθρωπος χρειαζόταν μια ουσία που θα του επέτρεπε να απεικονίσει σε μια επιφάνεια αυτό που ήθελε να εκφράσει. Παίρνοντας χρώματα από τη φύση κατάφερνε να δημιουργήσει την απαραίτητη αντίθεση με τους τοίχους των σπηλαίων, για να αποδώσει το μήνυμά του. Με το πέρασμα των αιώνων και την εφεύρεση των εκτυπωτικών μεθόδων, οι ανάγκες αυξήθηκαν και δημιουργήθηκαν τα μελάνια. Αρχικά οι συνταγές απλές, αλλά η συνεχής εξέλιξη της τεχνολογίας οδήγησε στην κατασκευή τους με ιδιαίτερη μέριμνα, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες της κάθε μεθόδου εκτύπωσης. Ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητά συνεχώς τρόπους για να βελτιώνει και να διευκολύνει τη διαδικασία της επικοινωνίας.

Το άρθρο αυτό εστιάζει στην τεχνολογία, στη χρήση και στην εφαρμογή των μελανιών και των επιστρώσεων στις μεθόδους εκτύπωσης με εκτυπωτική πλάκα μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης. Μελετήθηκαν πρόσφατες δημοσιεύσεις σε ερευνητικά και κλαδικά περιοδικά, καθώς και σχετικοί κανονισμοί, οδηγίες και νομοθεσίες, όπως επίσης και τα νέα προϊόντα που έχουν αναπτυχθεί από τις μεγαλύτερες εταιρίες παραγωγής μελανιών. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η μελέτη της βασικής βιβλιογραφίας του τομέα, όπως το ξενόγλωσσο σύγγραμμα «The Printing Ink Manual» (Leach et.al., 1993), το μεταφρασμένο στα ελληνικά «Μελάνια εκτυπώσεων» (Todd, 1999), καθώς και εγχειρίδια των Ελλήνων συγγραφέων κ. Καρακασίδη και κ. Ελευθεριάδη.

2. Μελάνια, επιστρώσεις και μέθοδοι εκτύπωσης
Το μελάνι αποτελεί το μέσο που θα αποδώσει πάνω στο εκτυπωτικό υπόστρωμα το μήνυμα που χρειάζεται να μεταδοθεί. Η εξέλιξη των χρωστικών ουσιών και αργότερα των μελανιών είναι μεγάλη με το πέρασμα των αιώνων. Αρχικά και για μεγάλο χρονικό διάστημα ο άνθρωπος έπαιρνε τις πρώτες ύλες από τη φύση, μέχρι που οι μηχανές και οι συνθετικές ουσίες άλλαξαν αρκετά την κατασκευή του μελανιού (Ελευθεριάδης, 2002• Todd, 1999).

Τα μελάνια εκτύπωσης είναι διαλύματα και αποτελούνται από μια ουσία που διασπείρεται στον φορέα, η οποία παρέχει το χρώμα και στη χημική της σύσταση μπορεί να είναι χρωστική ή πιγμέντο. Κυρίως χρησιμοποιούνται τα πιγμέντα, το μικρό μέγεθος των σωματιδίων των οποίων απαιτείται για καλύτερη ποιότητα μελανιού και χρωματική απόδοση. Ο φορέας είναι υπεύθυνος για όλες τις άλλες λειτουργίες του μελανιού και μετά την ξήρανσή του θα πρέπει να δημιουργήσει ένα σταθερό υμένα, που θα συγκρατεί τη χρωστική ουσία πάνω στο υπόστρωμα. Αποτελείται από το συνδετικό μέσο (ρητίνες ή πολυμερή, έλαια, βερνίκια), το διαλυτικό μέσο (διαλύτες ή νερό) και τα πρόσθετα. Οι επιστρώσεις είναι μελάνια που δεν περιέχουν πιγμέντο (ή χρωστική). Εφαρμόζονται πάνω στην εκτυπωμένη επιφάνεια και σχηματίζουν ένα συνεκτικό διαφανή υμένα, ο οποίος έχει προστατευτικές, διακοσμητικές ή ειδικές τεχνικές ιδιότητες. Καλύτερο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με την εφαρμογή τους σε μη απορροφητικά υποστρώματα, που διασφαλίζουν ποιοτικότερο προστατευτικό φινίρισμα (Καρακασίδης, 1994• Summit Printing of Kansas City, 2014).

Κατά την κατασκευή των μελανιών ακολουθούνται τα εξής στάδια: κατασκευή βερνικιού, προανάμειξη, άλεση, διάλυση, συσκευασία. Χρειάζεται ιδιαίτερη ακρίβεια και προσοχή σε συγκεκριμένα σημεία όλων των σταδίων για την παραγωγή ποιοτικού μελανιού. Κρίσιμο σημείο αποτελεί η καλή διασπορά του πιγμέντου στον φορέα, δηλαδή ο διαχωρισμός των στοιχειωδών σωματιδίων και η πλήρης επικάλυψή τους από το συνδετικό μέσο (Brancher, n.d.). Για να εξασφαλιστεί ότι πληρούνται οι τελικές προδιαγραφές, στο τελευταίο στάδιο γίνεται λήψη δειγμάτων και εκτέλεση μερικών μετρήσεων, για έλεγχο ιδιοτήτων όπως το ιξώδες και η πρόσφυση. Ο έλεγχος ποιότητας και η τυποποίηση διαδικασιών και προϊόντων βάσει προτύπων είναι απαραίτητα και πρέπει να γίνονται σε πρώτες ύλες, σε όλες τις φάσεις παραγωγής του μελανιού και μετά από την εκτύπωση σε υποστρώματα, για έλεγχο εμφάνισης, αντοχής και ιδιοτήτων (Todd, 1999). Τα πρότυπα είναι έγγραφα καθιερωμένα και εγκεκριμένα από αναγνωρισμένο φορέα, που περιλαμβάνουν κανόνες, κατευθυντήριες οδηγίες ή/και χαρακτηριστικά, για δραστηριότητες ή τα αποτελέσματά τους (ΕΛΟΤ, 2008). Η επιχείρηση που τα εφαρμόζει κερδίζει σταθερότητα της ποιότητας και αξιοπιστία των προϊόντων και των υπηρεσιών της. Ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ISO) έχει ορίσει την τεχνική επιτροπή 130 (TC130), που συντάσσει πρότυπα σχετικά με τις εκτυπώσεις και τα μελάνια.

Εικόνα 1. Στάδια παραγωγής μελανιών (πηγή: Brancher, n.d.)

Τα εκτυπωτικά μελάνια ποικίλουν ως προς τη χημική τους σύνθεση, το ιξώδες τους, τον μηχανισμό ξήρανσής τους και τις ιδιότητές τους. Διακρίνονται σε ομάδες ανάλογα με το ιξώδες τους, όπως μελάνια πάστας, υγρά μελάνια, σε στερεά κατάσταση ή αλλαγής φάσης. Χημικώς, μπορούν να κατασκευαστούν, σύμφωνα με το διαλυτικό μέσο, είτε με διαλύτη, είτε με νερό ή να είναι ξηραινόμενα με ακτινοβολία. Οι διάφοροι μηχανισμοί ξήρανσης, που έχουν αναπτυχθεί είναι: με απορρόφηση (διείσδυση), με οξειδωτικό πολυμερισμό, με εξάτμιση, με χημική αντίδραση, με καταβύθιση (παρουσία υγρασίας) και με ακτινοβολία (UV, IR, EB και MW). Η ξήρανση του υμένα χρειάζεται να ολοκληρωθεί γρήγορα, ιδίως όταν τα εκτυπωτικά πιεστήρια τυπώνουν με πολύ μεγάλες ταχύτητες (Καρακασίδης, 1994• Leach et.al., 1993• Todd, 1999).

Κάθε τύπος μελανιού είναι σχεδιασμένος για συγκεκριμένες εργασίες και υποστρώματα. Τα μελάνια για τις παραδοσιακές μεθόδους εκτύπωσης, με εκτυπωτική πλάκα, συντίθενται διαφορετικά για κάθε μία. Οι κυριότερες μέθοδοι είναι η λιθογραφία όφσετ και η ξηρά όφσετ, η βαθυτυπία, η φλεξογραφία και η μεταξοτυπία. Καθοριστικό ρόλο για την επιτυχία της εκτύπωσης με οποιαδήποτε μέθοδο παίζει η επιλογή των κατάλληλων μελανιών, αλλά και της σειράς εκτύπωσής τους. Η παγίδευση των μελανιών μεταξύ τους, κατά τη διάρκεια πολύχρωμων εκτυπώσεων, είναι πολύ καλύτερη όταν το επόμενο μελάνι τυπώνεται αφού έχει στεγνώσει το προηγούμενο, απαίτηση που δεν είναι πάντα εφικτή, οπότε διαμορφώνεται αντίστοιχα η σειρά εκτύπωσης των χρωμάτων (Καραγιάννης 2003• Pritchard, 2009b).

Η λιθογραφία παραδοσιακά χρησιμοποιεί σύστημα δύο ρευστών, ένα μελάνι πάστας υδρόφοβο και ένα διάλυμα ύγρανσης υδρόφιλο. Ο φορέας των συμβατικών μελανιών λιθογραφίας αποτελείται από ρητίνη σε διασπορά μέσα σε έλαιο (φυτικό ή ορυκτέλαιο). Το ιξώδες του μελανιού μειώνεται λόγω αύξησης της θερμοκρασίας με την τριβή στους κυλίνδρους μελάνωσης. Τα μελάνια της λιθογραφίας διακρίνονται σε περαιτέρω κατηγορίες, σύμφωνα με τις εκτυπωτικές μηχανές που χρησιμοποιούνται και με τη μέθοδο ξήρανσής τους. Τα μελάνια που χρησιμοποιούνται κυρίως στην εκτύπωση ρολών ξηραίνονται με εξάτμιση με τη βοήθεια θερμότητας (heatset) ή ξηραίνονται με απορρόφηση (coldset). Στις εμπορικές εκτυπώσεις φύλλων χρησιμοποιούνται ταχύπηκτα μελάνια, στα οποία το έλαιο απορροφάται από το υπόστρωμα και ο φορέας ξηραίνεται με οξειδωτικό πολυμερισμό και μελάνια που ξηραίνονται με υπεριώδη ακτινοβολία (UV). Τα μελάνια της ξηράς όφσετ είναι περισσότερο ιξώδη και η σύστασή τους διαφέρει στο ότι περιέχουν ένα επιπλέον συστατικό, ρητίνες σιλικόνης. Πρέπει να έχουν υψηλή συνοχή και χαμηλή κολλητικότητα, συνδυασμός ιδιοτήτων που εξασφαλίζει καθαρή εκτύπωση (Leach et.al., 1993• Williams, 2001).

Τα μελάνια της βαθυτυπίας και της φλεξογραφίας έχουν χαμηλό ιξώδες, εξαιτίας της παρουσίας των κυψελών στον εκτυπωτικό κύλινδρο και στον κύλινδρο άνιλοξ, αντίστοιχα. Για να μην προκληθεί διαχωρισμός των συστατικών τους, παραδίδονται παχύρευστα από τον κατασκευαστή και αραιώνονται πριν την εκτύπωση, με τους κατάλληλους διαλύτες. Στεγνώνουν με εξάτμιση του διαλύτη ή/και απορρόφηση στο υπόστρωμα, ανάλογα με τη φύση του υποστρώματος. Στην εκτύπωση χαρτιού και χαρτονιού, καθώς και στα υλικά συσκευασίας τροφίμων εφαρμόζονται μελάνια νερού με τη φλεξογραφική μέθοδο. Σε περίπτωση ανάγκης απουσίας διαλυτών (π.χ. ευαίσθητα στη θερμότητα υποστρώματα) η βαθυτυπία χρησιμοποιεί μελάνια θερμής τήξεως, ενώ η φλεξογραφία UV ξηραινόμενα (Leach et.al., 1993• Williams, 2001).

Τα μελάνια μεταξοτυπίας βρίσκονται ανάμεσα στις πάστες και στα υγρά. Εξαιτίας της μεγάλης ποικιλίας υποστρωμάτων που εκτυπώνονται με τη μεταξοτυπία, χρειάζεται να γίνει και η σωστή επιλογή μελανιού. Παράγοντες για την επιλογή αποτελούν η πρόσφυση και η συνεργασία της σύστασης μελανιού και υποστρώματος, το αποτέλεσμα της εκτύπωσης και η συμπεριφορά του μελανιού κατά τη διάρκειά της, καθώς και οι επιδράσεις από εξωτερικούς παράγοντες που θα δεχθεί το έντυπο (π.χ. καλή αντοχή στο φως και στις καιρικές συνθήκες). Λόγω αυτής της ποικιλίας, χρησιμοποιούνται όλοι οι μηχανισμοί ξήρανσης, με συχνότερο την εξάτμιση, διότι τα περισσότερα μελάνια περιέχουν πτητικούς διαλύτες, που μερικές φορές αφορούν στο 70% της σύστασής τους (Μηλιώνης, 2003• Leach et.al., 1993• Williams, 2001).

Επακόλουθο της αύξησης του αριθμού των υλικών τις τελευταίες δεκαετίες και της μελέτης που έχει διεξαχθεί για αυτά είναι η επιλογή των κατάλληλων πρώτων υλών για την παραγωγή μελανιών και η απόσυρση όσων δεν πληρούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές σχετίζονται με τη συμπεριφορά των προϊόντων κατά τη χρήση (θέματα πιεστηρίου, υποστρώματος κ.ά.), θέματα υγιεινής και ασφάλειας, καθώς και με τα προβλήματα που μπορεί να επιφέρουν στο περιβάλλον, τόσο κατά την εφαρμογή τους, όσο και μετά την απόρριψή τους (Leach et.al., 1993).

Ο τομέας της προεκτύπωσης έχει εστιάσει κυρίως στην ακρίβεια αναπαραγωγής του χρώματος. Έχει δοθεί έμφαση στον τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές συσκευές αναπαράγουν την πληροφορία χρώματος και στην ανάγκη του όμοιου χρωματικού αποτελέσματος μεταξύ αυτών. Η διαχείριση χρώματος είναι απαραίτητη, επειδή κάθε συσκευή παράγει φως ή αντιδρά σε αυτό με διαφορετικό τρόπο. Κάθε συσκευή πρέπει επομένως να έχει τις δικές της τιμές χρώματος για να παράγει παρόμοια αποτελέσματα. Γι’ αυτό πρέπει να βαθμονομείται (καλιμπράρεται) και να χαρακτηρίζεται, να δημιουργείται δηλαδή ένα προφίλ για αυτήν, το οποίο να εφαρμόζεται σε κάθε πληροφορία, προς επεξεργασία. Το προφίλ είναι στην ουσία ένα αρχείο με προδιαγραφές για την πιστή απόδοση των χρωμάτων. Μετά την εκτύπωση, για τον αντικειμενικό έλεγχο του χρώματος και τον συσχετισμό του με τις προδιαγραφές που έχουν οριστεί, απαιτείται η μέτρησή του με ειδικά όργανα ακριβείας, όπως το πυκνόμετρο, το χρωματόμετρο και το φασματοφωτόμετρο (Βρυωνάκης, 2008• Ελευθεριάδης, 2002• Τροχούτσος, 2013).

Για την πληρέστερη κάλυψη της χρωματικής γκάμας κατά την εκτύπωση, καθώς τα μελάνια της τετραχρωμίας καλύπτουν περιορισμένο εύρος, απαιτείται σε κάποιες εργασίες να προστίθενται επιπλέον χρώματα αναμείξεως ή να εφαρμόζονται οι πολυκάναλοι χρωματικοί χώροι, όπως το Pantone HEXACHROME Color System. Μια άλλη επιλογή είναι να ακολουθείται εκτύπωση βάση των βιβλιοθηκών μελανιών διάφορων εταιρειών, οι οποίες αποτελούν συστήματα διαχείρισης χρώματος, αφού ανεξάρτητα από τις συσκευές μπορούν να ορίσουν ένα χρώμα με το όνομά του. Κάθε επιχείρηση γραφικών τεχνών που επιθυμεί να αναπαράγει σωστά το χρώμα, χρειάζεται να εφαρμόζει σύστημα διαχείρισης χρώματος (Τροχούτσος 2013• Pritchard, 2009a).

Εικόνα 2. Δειγματολόγιο της PANTONE (πηγή: Pritchard, 2009a)

3. Μελάνια και περιβάλλον
Η μόλυνση του περιβάλλοντος, η ανάγκη προστασίας του και η στροφή προς ανανεώσιμες πρώτες ύλες αποτελούν τους λόγους για την ανάπτυξη μελανιών με περισσότερο οικολογικά χαρακτηριστικά. Η χημική σύσταση του μελανιού επηρεάζει αρνητικά το περιβάλλον και δημιουργεί την ανάγκη για σωστή διαχείριση των αποβλήτων. Οι χρωστικές ουσίες μπορεί να περιέχουν βαρέα μέταλλα, όπως κάδμιο, εξασθενές χρώμιο, μόλυβδο και υδράργυρο. Η πτητική φύση των διαλυτών επιβάλει τον έλεγχο της ατμόσφαιρας. Οι καινούριοι νόμοι περιορίζουν το επίπεδο των πτητικών οργανικών ενώσεων (VOCs) που μπορούν να εκπέμπονται ημερησίως μέσα από συστήματα απαγωγής. Το αποτύπωμα του άνθρακα κάθε επιχείρησης για την παραγωγή ενός προϊόντος πρέπει να υπολογίζεται.

Σημαντικότερο πρόβλημα αποτελεί η εκπομπή VOCs από τα μελάνια διαλύτη. Ο περιορισμός των εκπομπών από τη χρήση οργανικών διαλυτών σε ορισμένες δραστηριότητες και εγκαταστάσεις επιβλήθηκε από την οδηγία 1999/13/ΕΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Συμβούλιο Ευρωπαϊκής Ένωσης, 1999). Λύσεις που έχουν δοθεί είναι: α) αλλαγές στη σύσταση με αφαίρεση των χλωριούχων υδρογονανθράκων και μείωση των αρωματικών κλασμάτων διαλυτών υδρογονανθράκων, β) ανάκτηση για επαναχρησιμοποίηση ή γ) καταστροφή για θέρμανση της μονάδας. Η σωστή διάθεση των αποβλήτων μελανιού και πλυσίματος του πιεστηρίου έχει μεγάλο κόστος, αλλά είναι απαραίτητη για να καλύψει τις κανονιστικές απαιτήσεις συμμόρφωσης (EuPIA, 2013). Ορισμένα συστατικά αντικαθίστανται με φυτικά ή από ανανεώσιμους πόρους. Τα συστήματα μελανιών νερού και ξήρανσης με ακτινοβολία έχουν ήδη αρχίσει να αντικαθιστούν τα μελάνια διαλύτη, κυρίως στον τομέα της συσκευασίας, οδηγώντας σε μείωση των VOCs που απελευθερώνονται κατά τη διάρκεια της εκτυπωτικής διαδικασίας. Η επέκταση των μελανιών νερού και σε άλλους τομείς εξαρτάται τόσο από περαιτέρω βελτιώσεις στη σύνθεσή τους και στην τεχνολογία, καθώς και στους κυβερνητικούς κανονισμούς. Οι κατασκευαστές μελανιών προσπαθούν να διατηρήσουν την καλή ποιότητα εκτύπωσης, χωρίς όμως να χρησιμοποιούν επιβλαβή για το περιβάλλον συστατικά, τα οποία εμπεριέχονται στα παραδοσιακά μελάνια.

Το πρόβλημα της μόλυνσης του περιβάλλοντος δεν έχει αφήσει αδιάφορη τη βιομηχανία των γραφικών τεχνών, η οποία έχει πλέον συνειδητοποιήσει την ανάγκη εφαρμογής περιβαλλοντολογικής πρακτικής. Τα πρότυπα ISO 14001 και ISO 14004 δίνουν τις κατευθύνσεις για ένα οργανωμένο και συντονισμένο σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης, με στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας και πρώτων υλών, τη διαχείριση των αποβλήτων και τις βελτιώσεις στον εξοπλισμό παραγωγής και στις συνθήκες λειτουργίας του (ISO, n.d.).

Οι παράγοντες που έχουν συντελέσει και οι λύσεις που έχουν υιοθετηθεί για την ανάπτυξη αειφόρων μελανιών, τη μείωση των εκπομπών VOCs, τη βελτίωση των απορριμμάτων και τελικά τον περιορισμό της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης από τον κλάδο των γραφικών τεχνών είναι (BASF, 2013 & 2014• Bhide, 2002• Epta Inks SpA, n.d.a & n.d.b• Janjomsuke, 2005• Milmo, 2005a & 2005b• Robert, 2014• Savastano, 2013• Spinu, Sass, Sitzmann & Milks, 2010• Tsigonias M., Ploumi E., Politis A. & Vekinis G., 2010):
 

• Οι νομοθετικοί περιορισμοί.
• Η αύξηση της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης.
• Οι βελτιωμένες συνθέσεις των μελανιών νερού για ευκολία στο χειρισμό, αύξηση της ταχύτητας ξήρανσης και καλύτερη πρόσφυση σε πλαστικά υποστρώματα.
• Οι διαφορετικές επιλογές διαλυτών, αντί για τολουόλιο, η ανάκτηση και επαναχησιμοποίησή τους.
• Η ανάπτυξη συστημάτων ενός διαλύτη και αλλαγής φάσης/θερμής τήξεως για τα μελάνια βαθυτυπίας, τα πρώτα προσφέρουν ευκολότερη ανάκτηση και τα δεύτερα δεν περιέχουν καθόλου διαλύτες.
• Η αφαίρεση PVC, φθαλικών ενώσεων, φορμαλδεΰδης, αιθοξυλικών αλκυλοφαινολών και βαρέων μέταλλων από τα μελάνια μεταξοτυπίας.
• Η εφαρμογή μηχανισμών ξήρανσης με ακτινοβολία, οι οποίες έχουν χαμηλή κατανάλωση ενέργειας και απουσία διαλυτών με σχεδόν ανύπαρκτη εκπομπή VOCs.
• Οι εξελίξεις στις μεθόδους ξήρανσης, τα συστήματα ξήρανσης ακτινοβολίας με λαμπτήρες UV LED έχουν μειωμένη εκπομπή θερμότητας άρα δυνατότητα εκτύπωσης ευαίσθητων υποστρωμάτων και η ισχύς των λαμπτήρων έχει αυξήσει την ταχύτητα παραγωγής, ενώ τα συστήματα ξήρανσης με μικροκύματα έχουν άριστη απόδοση στα μελάνια νερού και σημαντικά οφέλη στην παραγωγικότητα, στο κόστος και στην κατανάλωση ενέργειας.
• Ο συνδυασμός της τεχνολογίας νερού με εκείνη της ξήρανσης με ακτινοβολία.
• Η έλλειψη πόρων και η στροφή προς τις φυτικές και ανανεώσιμες πρώτες ύλες (ρητίνες, πολυμερή, έλαια, διαλύτες, πρόσθετα), που αντικαθιστούν εκείνες από παράγωγα πετρελαίου.
• Η ανάπτυξη βιοδιασπώμενων μελανιών, με στόχο την κομποστοποίησή τους μαζί με το αντίστοιχο υπόστρωμα.

Κάθε τεχνολογία μελανιών έχει διαφορετική περιβαλλοντική επιβάρυνση. Καμιά, όμως, μεμονωμένη τεχνολογία δεν είναι η καλύτερη από περιβαλλοντική άποψη και διάφοροι παράγοντες πρέπει να συνδυάζονται για τη σωστή επιλογή. Για παράδειγμα, λαμβάνοντας υπόψη όλο τον κύκλο χρήσης των μελανιών νερού, παρατηρείται ότι στην πραγματικότητα χρειάζονται σημαντικά περισσότερη ενέργεια για να ξηρανθούν, ειδικά σε μη απορροφητικά υποστρώματα, επιβαρύνοντας έτσι από διαφορετική πλευρά το περιβάλλον. Η στροφή προς τη χρήση πιο οικολογικών μελανιών μπορεί να προστατέψει τις επιχειρήσεις, τους εργαζόμενους και το περιβάλλον, αλλά και να προσφέρει οικονομικό όφελος. Παρ’ όλη την πρόοδο που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια, οι ερευνητικές προσπάθειες στον τομέα αυτό συνεχίζονται και έχουν μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί θα μπορούσαν να οδηγήσουν όχι μόνο σε πλήρη αντικατάσταση των μελανιών με ορυκτέλαια, αλλά και στην ανάπτυξη πιο βιώσιμων μελανιών με νέες ιδιότητες για εξειδικευμένους τομείς εφαρμογής.

4. Μελάνια και συσκευασία τροφίμων
Οι επιμολύνσεις των τροφίμων λόγω μετανάστευσης ουσιών από τη συσκευασία, οι οποίες αποδείχθηκαν βλαβερές για την ανθρώπινη υγεία οδήγησαν στη δημιουργία μελανιών και επιστρώσεων χαμηλής μετανάστευσης. Το ζήτημα της καταλληλότητας της συσκευασίας τροφίμων έχει απασχολήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία έχει εκδώσει αρκετούς σχετικούς κανονισμούς και οδηγίες, με τα επιτρεπτά όρια ειδικής και ολικής μετανάστευσης ουσιών που περιέχονται στα υλικά συσκευασίας και την ορθή πρακτική παραγωγής της συσκευασίας τροφίμων. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη κοινοτική νομοθεσία για τα μελάνια, γι’ αυτό ο κλάδος βασίζεται στην κατευθυντήρια γραμμή που έχει αναπτύξει ο EuPIA (European Printing Ink Association) για τα μέλη του, περί μελανιών και επιστρώσεων που εκτυπώνονται από την πλευρά που δεν έρχεται σε άμεση επαφή με τα τρόφιμα (Μαντής, 2012• EuPIA, 2012).

Εικόνα 3. Μηχανισμοί μετανάστευσης: φυσική (πάνω), αέριας φάσης (κάτω)
(πηγή: Sun Chemical, 2015)

Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία από διαφορετικές συνθέσεις που πληρούν τις απαιτήσεις μεθόδων εκτύπωσης και υποστρωμάτων και είναι κατάλληλες για συσκευασία τροφίμων. Οι τεχνολογίες που έχουν συνεισφέρει στην ανάπτυξη μελανιών χαμηλής μετανάστευσης, καθώς και οι προϋποθέσεις για την παραγωγή συμμορφωμένων με τους κανονισμούς συσκευασιών που επηρεάζουν αμυδρά τη σύσταση και τις οργανοληπτικές ιδιότητες του τροφίμου είναι (Ataeefard & Sharifi, 2013 & 2014• BASF, 2004• Forrest, 2005• Hoge, 2014• Siegwerk Druckfarben AG & Co. KGaA, n.d. • Sun Chemical, 2013):
 

• Η θέσπιση ευρωπαϊκών κανονισμών και η συμμόρφωση των εμπλεκομένων επιχειρήσεων με αυτούς.
• Η επιλογή πρώτων υλών με μεγαλύτερο μοριακό βάρος, που δεν περιέχονται στην αρνητική λίστα του EuPIA.
• Η σύνθεση μελανιών νερού που ξηραίνονται με ακτινοβολία, καθώς οι διαλύτες προκαλούν βλάβες στον ανθρώπινο οργανισμό. Επιπλέον, η εξέλιξη των μηχανισμών ξήρανσης με ακτινοβολία (EB/UV LED) και η ανάπτυξη φωτοεκκινητών που δεν παράγουν προϊόντα αποδόμησης προσφέρουν πλήρη ξήρανση, αποφυγή εναπομεινάντων ολιγομερών και μονομερών, λόγω ατελούς πολυμερισμού, υψηλό βαθμό αντίδρασης και ταχύτητα διαδικασίας.
• Η εφαρμογή της νανοτεχνολογίας, η οποία έχει συνεισφέρει στη βελτίωση των ιδιοτήτων, προσθέτοντας ιδιότητες φραγμού προς τη μετανάστευση ουσιών σε επιστρώσεις, καθώς και αντιβακτηριδιακές ιδιότητες σε μελάνια και επιστρώσεις.
• Η εφαρμογή της ορθής πρακτικής παραγωγής και η συνεργασία μεταξύ όλων των επιχειρήσεων που συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία της συσκευασίας τροφίμων, ώστε η κάθε μία να προσθέτει τις δικές της προδιαγραφές για μια συμμορφωμένη με τους κανονισμούς συσκευασία.
• Η τήρηση προδιαγραφών στην εκτυπωτική διαδικασία, όπως για παράδειγμα η τακτική συντήρηση των συστημάτων ξήρανσης και η λειτουργία του πιεστηρίου με την κατάλληλη ταχύτητα.
• Η μειωμένη συμμετοχή των ορυκτελαίων στη σύσταση των μελανιών γενικότερα, ώστε εκτός από το να είναι πιο φιλικά προς το περιβάλλον, συνάμα να μη «μολύνουν» το ανακυκλωμένο χαρτί, το οποίο όταν προορίζεται για συσκευασία τροφίμων πρέπει να είναι «καθαρό» για την αποφυγή μετανάστευσης βλαβερών ουσιών.

Όλα τα υλικά για την κατασκευή και τις διαδικασίες της συσκευασίας συμβάλλουν προς ένα αποτέλεσμα χαμηλής μετανάστευσης. Οι μεγάλοι κατασκευαστές μελανιών συνεργάζονται με τη βιομηχανία της εκτύπωσης και της μετεκτύπωσης, ώστε να αναπτύξουν ασφαλέστερα μελάνια, συνεισφέροντας στην παραγωγή μιας συσκευασίας που πληροί τις απαιτήσεις χαμηλής μετανάστευσης. Καθώς η έρευνα στην επικινδυνότητα των χημικών που χρησιμοποιούνται στα μελάνια και στα υλικά συσκευασίας τροφίμων εντείνεται, η ενημέρωση του κοινού για τους πιθανούς κινδύνους είναι επιβεβλημένη. Έτσι, οι κατευθυντήριες γραμμές φαίνεται ότι θα ανανεώνονται συνεχώς και όποιες πρώτες ύλες ή όρια ειδικής μετανάστευσης θεωρούνται αποδεκτά σήμερα δεν είναι σίγουρο ότι θα είναι και στο μέλλον. Οι κατασκευαστές μελανιών χαμηλής μετανάστευσης στην Ευρώπη θα είναι σε θέση να ανταποκριθούν γρήγορα, εντείνοντας τις προσπάθειές τους για να εξασφαλίσουν μελάνια χαμηλής μετανάστευσης που θα προσφέρουν την ποιότητα εκτύπωσης των συμβατικών.

5. Μελάνια Αγώγιμα, Ηλεκτρονικά & Ειδικά μελάνια για έντυπα ασφαλείας και συσκευασία
Τα αγώγιμα μελάνια διαφέρουν από τα συμβατικά στο σημείο ότι δεν περιέχουν πιγμέντα, αλλά αγώγιμα πολυμερή ή σωματίδια μετάλλων και σκοπός τους είναι όχι να χρωματίσουν το υπόστρωμα, αλλά να του προσδώσουν την επιθυμητή αγωγιμότητα. Η αγωγιμότητα του μελανιού εξαρτάται από τη σύνθεσή του, τη μέθοδο εκτύπωσης, τον μηχανισμό ξήρανσης και το υπόστρωμα. Όσο παχύτερος και ομοιόμορφος ο υμένας που εφαρμόζεται στο υπόστρωμα, αλλά και ευκρινείς οι γραμμές του τυπωμένου κυκλώματος, τόσο μεγαλύτερη η αγωγιμότητα και η λειτουργικότητα της συσκευής (Bhore, 2013). Προσφορότερες μέθοδοι εκτύπωσης είναι η μεταξοτυπία και η βαθυτυπία, αλλά η καθεμία παρουσιάζει τα δικά της μειονεκτήματα. Έτσι, οι υβριδικές μέθοδοι εκτύπωσης είναι αυτές που θα προσφέρουν την πληρέστερη παραγωγική λύση στο μέλλον (Clark, 2010). Η τεχνολογία φωτονικής ξήρανσης, μια υψηλής θερμοκρασίας παλμική επεξεργασία, μπορεί να ενσωματωθεί στα εκτυπωτικά πιεστήρια ρολού, ξηραίνοντας γρήγορα και επαρκώς τα αγώγιμα μελάνια, χωρίς να φθείρονται ευαίσθητα και εύκαμπτα υποστρώματα και με την αγωγιμότητα να φθάνει στα επιθυμητά επίπεδα (Farnsworth & Schroder, 2012• NovaCentrix, 2015).

Πρόσφατες εξελίξεις στην αγώγιμη πρώτη ύλη αποτελούν: α) τα νανοσωματίδια μετάλλων, τα οποία παρουσιάζουν περιορισμένη συσσωμάτωση και εξαιρετική διασπορά, με βελτιωμένες ρεολογικές ιδιότητες και β) τα νανοσωματίδια γραφενίου με εξαιρετικές ιδιότητες φραγμού, βελτίωση των μηχανικών ιδιοτήτων του φορέα και συνδυασμό υψηλής απόδοσης και χαμηλότερου κόστους (Μπέλεση, 2012• Monie, 2010).

Με την ανάπτυξη των αγώγιμων μελανιών η βιομηχανία τυπωμένων ηλεκτρονικών κατάφερε να παράγει υψηλής έντασης, φθηνές και ελαφρύτερες ηλεκτρονικές συσκευές με τη χρήση της υπάρχουσας υποδομής εκτύπωσης και πιο φιλικών για το περιβάλλον συστατικών. Η γρήγορη και ασύρματη μεταφορά ψηφιακών πληροφοριών με καινοτόμα μέσα που δεν προσθέτουν όγκο και βάρος, η παραγωγή αισθητήρων περιβάλλοντος, καθώς και η εφαρμογή των μελανιών σε ελαστικά ρούχα είναι πλέον εφικτές. Οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν οδηγήσει στη σμίκρυνση και στην ανάπτυξη συμπιεσμένων και εύκαμπτων ηλεκτρονικών συσκευών που καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια, χωρίς αύξηση του κόστους (I-Connect007, 2014).

Εικόνα 4. Πίνακες ελέγχου αφής αυτοκινήτων παλιά και τώρα με τα αγώγιμα μελάνια (πηγή: Eisenberg, 2012)

Εικόνα 5. Δείγμα εκτύπωσης με το εκτατό μελάνι της DuPont (πηγή: DuPont, 2014).​

Η πρωτότυπη ιδέα της δημιουργίας του ηλεκτρονικού μελανιού που ανάγεται στο 1997, δεν έχει γνωρίσει ιδιαίτερη διάδοση και τεχνολογική εξέλιξη. Εκτός από την κύρια εφαρμογή του, τις ηλεκτροφορητικές οθόνες των συσκευών ανάγνωσης ηλεκτρονικών βιβλίων, τα τελευταία χρόνια εφαρμόζεται σε ταμπελάκια τιμών ραφιού πολυκαταστημάτων. Πολύ πρόσφατα δοκιμάστηκε η πρωτότυπη ιδέα, που ακολουθεί την ψηφιακή τάση της εποχής, η εφαρμογή της ηλεκτροφορητικής οθόνης σε βραχιόλι κόσμημα (Liberate Technology, 2013• Phosphor, 2015).

Εικόνα 6. Συσκευές ανάγνωσης ηλεκτρονικών βιβλίων (πηγή: Fitzgerald, 2009)

Εικόνα 7. Εφαρμογή του τρίχρωμου ηλεκτρονικού μελανιού σε ταμπελάκι λιανικής πώλησης (πηγή: E Ink Corporation, 2012a)

Η τεχνολογία του ηλεκτρονικού μελανιού βασίζεται στην ενθυλάκωση χρωστικής σε μικροκάψουλες, τη φόρτισή της και τη διασπορά των μικροκαψουλών σε συμβατικό φορέα. Με την εκτύπωση σε αγώγιμο υλικό και την εφαρμογή σε αυτό συγκεκριμένου ηλεκτρικού φορτίου στα επιθυμητά σημεία, επιτυγχάνεται η λειτουργία των ηλεκτροφορητικών οθονών. Η οθόνη λειτουργεί με απορρόφηση και ανάκλαση ακτινοβολίας, χωρίς την ύπαρξη οπίσθιου φωτισμού. Έτσι, δεν κουράζει τα μάτια και προσφέρει μεγαλύτερη αντίθεση σε δυνατό φωτισμό. Ηλεκτρισμός απαιτείται μόνο όταν χρειάζεται αλλαγή χρώματος στις μικροκάψουλες και άρα αλλαγή θέματος στην οθόνη, γεγονός που κατατάσσει τις συσκευές αυτές στην κατηγορία χαμηλής κατανάλωσης ενέργειας. Μέχρι πρότινος οι μικροκάψουλες περιείχαν μόνο λευκή και μαύρη χρωστική. Πρόσφατα προστέθηκε τρίτη χρωστική, κόκκινου χρώματος, δίνοντας περισσότερη λειτουργικότητα στο ηλεκτρονικό μελάνι (Bonsor, n.d.• E Ink Corporation, 2012a & 2012b).

Τα ειδικά μελάνια χρησιμοποιούνται σε έντυπα ασφαλείας για να αποτραπεί η πλαστογραφία και η παραποίηση, σε διαφόρων ειδών έντυπα και συσκευασίες όταν χρειάζεται επικύρωση της γνησιότητάς τους και σε συσκευασίες και άλλα έντυπα για τη βελτίωση της εμφάνισής τους, με στόχο την προσέλκυση και τη διατήρηση του ενδιαφέροντος του καταναλωτή, αλλά και την απόδοση περισσότερων ιδιοτήτων. Ο πλουσιότερος συνδυασμός ειδικών μελανιών εφαρμόζεται στα τραπεζογραμμάτια, τα οποία αποτελούν έντυπα ύψιστης ασφάλειας. Οι ιδιότητες των ειδικών μελανιών μπορεί να γίνονται αντιληπτές δια γυμνού οφθαλμού, να χρειάζεται πρώτα κάποια επίδραση για να παρατηρηθούν ή να ανιχνεύονται μηχανικά (Flint Group, 2011• Jyothikumar, 2014).

Εικόνα 8. Εκτύπωση φωτοχρωμικού μελανιού (αριστερά: δεν εμφανίζεται υπό την επίδραση φωτισμού εσωτερικού χώρου – δεξιά: εμφανίζεται υπό την επίδραση υπεριώδους ακτινοβολίας) (πηγή: Pritchard, 2012)

Η πρωτογενής συσκευασία έχει τεράστιο αντίκτυπο στην προώθηση ενός προϊόντος. Χαρακτηριστικά των μελανιών που μπορούν να ενισχύσουν την εικόνα ενός προϊόντος αποτελούν το ζωντανό χρώμα, η στιλπνότητα, η αντίθεση και ποικίλες αισθητηριακές ιδιότητες. Πρόσθετη λειτουργικότητα, χωρίς αύξηση του συνολικού κόστους και περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη μπορεί να προσφέρει η εφαρμογή ειδικών μελανιών που καθιστούν τη συσκευασία έξυπνη. Ειδικά η ανακάλυψη των χρονοθερμοκρασιακών δεικτών που βασίζονται σε μηχανικά, χημικά ή ενζυμικά συστήματα, τα οποία μεταβάλλονται αναντιστρεπτά από τη στιγμή ενεργοποίησής τους με ένδειξη χρωματικής αλλαγής, επιτρέπουν τον έλεγχο ενδεχόμενης κακομεταχείρισης του προϊόντος όσον αφορά τη θερμοκρασία συντήρησης (Ταούκης, 2010 & 2013).

Εικόνα 9. Εξέλιξη αποχρωματισμού μελανιού ανάλογα με τις συνθήκες ψύξης
(πηγή: OnVu, a brand of Bizerba GmbH & Co., n.d.)

Στην ανάπτυξη ορισμένων ειδικών μελανιών έχει συνεισφέρει η εξέλιξη της νανοτεχνολογίας, η οποία έχει ξεπεράσει πλέον τα ακαδημαϊκά όρια και έχει εισχωρήσει στη βιομηχανική παραγωγή. Όσο μικρότερο είναι το μέγεθος του σωματιδίου, τόσο περισσότερο αντιδρά χημικά και φυσικά με διάφορους παράγοντες και τόσο λιγότερο προϊόν απαιτείται για να καλύψει τις επιθυμητές ανάγκες. Έτσι, στην κατηγορία των πιγμέντων και των ουσιών που προσδίδουν τα ειδικά αποτελέσματα, ο ρόλος της είναι σημαντικός (Clingerman, 2014).

6. Συμπεράσματα
Τα μελάνια εκτύπωσης είναι διαλύματα και αποτελούνται από τη χρωστική ή το πιγμέντο, που παρέχει το χρώμα και διασπείρεται στον φορέα. Τα μελάνια για τις παραδοσιακές μεθόδους εκτύπωσης, με εκτυπωτική πλάκα, συντίθενται διαφορετικά για κάθε μία και ποικίλουν ως προς τη χημική τους σύνθεση, το ιξώδες τους, τον μηχανισμό ξήρανσής τους και τις ιδιότητές τους. Ο έλεγχος ποιότητας και η τυποποίηση διαδικασιών και προϊόντων βάσει προτύπων είναι απαραίτητα και πρέπει να γίνονται σε πρώτες ύλες, σε όλες τις φάσεις παραγωγής του μελανιού και μετά από την εκτύπωση σε υποστρώματα, για έλεγχο εμφάνισης, αντοχής και ιδιοτήτων.

Η μόλυνση του περιβάλλοντος, η ανάγκη προστασίας του και η στροφή προς ανανεώσιμες πρώτες ύλες αποτελούν τους λόγους για την ανάπτυξη μελανιών με περισσότερο οικολογικά χαρακτηριστικά. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία έχει επιβάλει περιορισμούς και τα πρότυπα ISO 14000 δίνουν τις κατευθύνσεις για ένα οργανωμένο και συντονισμένο σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης. Τα συστήματα μελανιών νερού και ξήρανσης με ακτινοβολία αντικαθιστούν τα μελάνια διαλύτη, οδηγώντας σε μείωση των VOCs και νέες μέθοδοι ξήρανσης ακτινοβολίας, όπως οι λαμπτήρες UV LED και τα μικροκύματα συνεισφέρουν στον οικολογικό στόχο. Κάθε τεχνολογία μελανιών έχει διαφορετική περιβαλλοντική επιβάρυνση και μόνο συνδυάζοντας διάφορους παράγοντες μπορεί να γίνει η σωστή επιλογή.

Οι επιμολύνσεις των τροφίμων λόγω μετανάστευσης ουσιών από τη συσκευασία, οι οποίες αποδείχθηκαν βλαβερές για την ανθρώπινη υγεία οδήγησαν στη δημιουργία μελανιών και επιστρώσεων χαμηλής μετανάστευσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εκδώσει αρκετούς σχετικούς κανονισμούς και οδηγίες με τα επιτρεπτά όρια ειδικής και ολικής μετανάστευσης ουσιών που περιέχονται στα υλικά συσκευασίας και την ορθή πρακτική παραγωγής της συσκευασίας τροφίμων. Η σωστή επιλογή πρώτων υλών και μεθόδου ξήρανσης των μελανιών, καθώς και η συνεργασία των κατασκευαστών μελανιών με τη βιομηχανία της εκτύπωσης και της μετεκτύπωσης, συμβάλλει προς ένα αποτέλεσμα χαμηλής μετανάστευσης.

Οι τεχνολογικές εξελίξεις και η έρευνα (π.χ. νανοτεχνολογία) έχουν συνεισφέρει, τέλος, στη βελτίωση των ειδικών μελανιών και επιστρώσεων και στην ανάπτυξη νέων, με στόχο είτε τη βελτίωση της εμφάνισης των τυπωμένων προϊόντων και την αύξηση της λειτουργικότητας (π.χ. μελάνια για χρονοθερμοκρασιακούς δείκτες), είτε την επικύρωση της γνησιότητάς τους (π.χ. συσκευασίες) ή την αποφυγή πλαστογραφίας και παραποίησης (π.χ. έντυπα ασφαλείας). Πρωτότυπη ιδέα αποτελεί το ηλεκτρονικό μελάνι που εφαρμόζεται κυρίως στις ηλεκτροφορητικές οθόνες των συσκευών ανάγνωσης ηλεκτρονικών βιβλίων και βασίζεται στην ενθυλάκωση και φόρτιση χρωστικής και τη διασπορά των μικροκαψουλών σε συμβατικό φορέα. Σημαντική και εξελίξιμη κατηγορία είναι τα αγώγιμα μελάνια, που αντί για πιγμέντα περιέχουν αγώγιμα πολυμερή, σωματίδια μετάλλων ή τελευταία νανοσωματίδια γραφενίου. Με την απόδοση της επιθυμητής αγωγιμότητας στο υπόστρωμα, η βιομηχανία τυπωμένων ηλεκτρονικών κατάφερε να παράγει υψηλής έντασης, φθηνές, ελαφρύτερες και εύκαμπτες ηλεκτρονικές συσκευές. Η τεχνολογική εξέλιξη στον τομέα των μελανιών και των επιστρώσεων τα τελευταία χρόνια γνωρίζει αλματώδη ανάπτυξη, χάρη στις συνεχείς προσπάθειες των εταιριών και της βιομηχανίας υλικών για έρευνα και ανάπτυξη.

 

Βιβλιογραφικές Αναφορές
Αντωνιάδης Κ., Ελευθεριάδης Ι., Σταθάκης Κ. (2002), Τόμος Γ: Χρώμα, Θεματική ενότητα: Η τέχνη και η επικοινωνία στις γραφικές τέχνες, Πρόγραμμα σπουδών: Γραφικές τέχνες – Πολυμέσα, Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Βρυωνάκης Ν.( 2008), Διαχείριση χρώματος στις γραφικές τέχνες, Διπλωματική εργασία, Πάτρα: Ε.Α.Π.
ΕΛΟΤ, 2008, Τυποποίηση, ανακτήθηκε: 2/1/2015 από: http://www.elot.gr/37_ELL_HTML.aspx

Καραγιάννης Ν., Ματθιόπουλος Γ., Μηλιώνης Ν., Πολίτης Α. (2003), Τόμος Β: Μέθοδοι Εκτύπωσης, Θεματική ενότητα: Τεχνολογία Γραφικών Τεχνών, Πρόγραμμα σπουδών: Γραφικές τέχνες – Πολυμέσα, Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Καρακασίδης Ν. (1994), Χημεία Γραφικών Τεχνών, Περιστέρι: Μακεδονικές Εκδόσεις,

Μαντής Δ. (2012, Ιούνιος), Οδηγός ορθής βιομηχανικής πρακτικής για την παραγωγή μελανιών που προορίζονται για την εκτύπωση συσκευασιών τροφίμων, Δημόσια Διαβούλευση για τον Οδηγό Ο.Π.Π. για τα Υ.Α.Ε.Τ.: Σχέδιο κειμένου για τα μελάνια (τυπογραφικές μελάνες), ανακτήθηκε: 16/12/14 από: http://www.efet.gr/portal/page/portal/efetnew/library/practice_guides?par=GUIDES

Μπέλεση Β. (2012), Σημειώσεις μαθήματος: Υλικά γραφικών τεχνών, Τ.Ε.Ι. Αθήνας

Συμβούλιο Ευρωπαϊκής Ένωσης, Οδηγία 1999/13/ΕΚ του Συμβουλίου της 11ης Μαρτίου 1999 για τον περιορισμό των εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων που οφείλονται στη χρήση οργανικών διαλυτών σε ορισμένες δραστηριότητες και εγκαταστάσεις, Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Βρυξέλλες, ανακτήθηκε: 20/12/2014 από: http://www.elinyae.gr/el/item_details.jsp?cat_id=437&item_id=861

Ταούκης Π. (20 Μαρτίου 2010), Έξυπνη Συσκευασία: Διαδραστικός έλεγχος ποιότητας προϊόντος στην αλυσίδα τροφίμων, ανακτήθηκε: 22/04/15 από: http://www.eex.gr/Doclib1/taoukis.pdf

Ταούκης Π. (17/04/2013), Δείκτες ΤΤΙ: Ιστορία ενός προϊόντος από την παραγωγή στην κατανάλωση σε μια έξυπνη ετικέτα, ανακτήθηκε: 22/04/15 από: http://www.iq-freshlabel.eu/fileadmin/uploads/information_material/Training_Greece_April_2013/IQ-Freshlabel_workshop_17.04.13-pres4.pdf

Τροχούτσος Χ. (2013), Εκτυπώσεις χρωμάτων αναμείξεως, Διπλωματική εργασία, Πάτρα: Ε.Α.Π.

Ataeefard M., Sharifi S. (2013), Using mechanical technique for preparing antibacterial offset lithography ink with ZnO nanoparticles, Composites: Part B 51, pp. 92–97

Ataeefard M., Sharifi S. (2014), Antibacterial flexographic ink containing silver nanoparticles, Progress in Organic Coatings 77, pp. 118– 123

BASF (2004), Pigments, pigment preparations, soluble dyes, binders, crosslinkers, light stabilizers for coatings, ανακτήθηκε 22/05/2015, από: http://www2.basf.us/pc_coatings/pdfs/color_brochure_coatings.pdf

BASF (2013), Good prospects from every perspective, Joncryl® FLX Line – water-based technology for medium duty film printing, ανακτήθηκε 04/05/2015 από: https://www.dispersions-pigments.basf.com/portal/load/fid602492/web_EDC_1010_e_BR_FLX_Line.pdf

BASF (2014), Joncryl® - water-based polymers, ανακτήθηκε 04/05/2014 από: http://product-fi