Βλάχος Γεώργιος – Θερινό εργαστήριο Γραφικών Τεχνών – Μουσείο Τυπογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων - Ιούλιος 2017

Η Ιστορία της τυπογραφίας είναι μέρος της Ιστορίας της επικοινωνίας του ανθρώπου, η οποία διακρίνεται σε τρεις περιόδους, που αντιπροσωπεύουν τις τρεις μεγάλες «επαναστάσεις» στην επικοινωνία.

• Την Α’ «επανάσταση» της χειρόγραφης επικοινωνίας, η οποία ξεκίνησε από τα πρώτα σύμβολα/εικονογράμματα (4η χιλ π. Χ.) και ολοκληρώθηκε με την εφεύρεση της αλφαβητικής γραφής (2η – 1η χιλ π.Χ.)
• Την Β’ «επανάσταση» της έντυπης επικοινωνίας, από την εφεύρεση της τυπογραφίας (μέσα 15ου αιώνα), και
• Την Γ’ «επανάσταση» της ψηφιακής επικοινωνίας και του Διαδικτύου, τέλη του 20ου αιώνα.

Α' «επανάσταση» της χειρόγραφης επικοινωνίας
Τα θεμέλια της αναπαραγωγικής διαδικασίας τοποθετούνται στην προϊστορία και στη ιστορία της γραφής που άρχισε στη Σουμερία την 4η χιλιετία π.X. και μας έδωσε πολλές από τις ιδέες, τους θεσμούς, και τις εφευρέσεις στα οποία είναι βασισμένος ο πολιτισμός μας. Οι Σουμέριοι τελειοποίησαν ένα σύστημα γραφής στον άργιλο και ήξεραν πώς να δημιουργούν αντίγραφα με τη δημιουργία καλουπιών στο μπρούτζο και το χαλκό. Στην Μεσοποταμία, στην Αίγυπτο, αλλά και στην Άπω Ανατολή έφθασαν πολύ κοντά στην εφεύρεση της εκτύπωσης, με τους θαυμάσιους σφραγιδόλιθους που επινόησαν, μια αρκετά εξελιγμένη μορφή «εκτύπωσης χωρίς μελάνι», για την αναπαραγωγή περίτεχνων θεμάτων, όπως ζώα, φιγούρες και σύμβολα, πολλά από τα οποία δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί ακόμα.

Στη Μινωική Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα, οι τεχνίτες της εποχής του χαλκού ανέπτυξαν την τέχνη της δημιουργίας αντιγράφων, από καλούπια ανάγλυφα και εσώγλυφα. Δείγματα όπως ο ανερμήνευτος ακόμη δίσκος της Φαιστού, που αποτελεί το «παλαιότερο δείγμα κινητής τυπογραφίας στον κόσμο» (1700 π.Χ.) αλλά και η αποτύπωση παραστάσεων στα αρχαία Ελληνικά κοσμήματα και νομίσματα (600 π.Χ.), για την δημιουργία των οποίων έχει χρησιμοποιηθεί διαδικασία παρόμοια με αυτή που χρησιμοποίησε ο Γουτεμβέργιος για την δημιουργία τυπογραφικών στοιχείων, δηλαδή τη χρήση της μήτρας (matrix) και του πατρότυπου (patrix), αποδεικνύουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες έφθασαν πολύ κοντά στην εφεύρεση της τυπογραφίας.

Υλικά γραφής – βιβλιογραφικά εργαστήρια

Η ανάπτυξη των υλικών της γραφής (πάπυρος, περγαμηνή, χαρτί, μελάνι) έδωσαν τη δυνατότητα όχι μόνο της ανάπτυξης της γραφής, αλλά και της συγγραφής σπουδαίων έργων των μεγάλων φιλοσόφων της αρχαιότητας, τα οποία παρέμειναν στον χρόνο. Επιπλέον η αντιγραφική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στους επόμενους αιώνες έκανε προσιτά τα έργα αυτά και στα πιο απομακρυσμένα μέρη της γης.

Τα κείμενα περνούσαν από γενιά σε γενιά με την αντιγραφή. Ειδικά εκπαιδευμένοι γραφείς, οι βιβλιογράφοι ή κωδικογράφοι, εργάζονταν σε ειδικά εργαστήρια, τα βιβλιογραφικά εργαστήρια (scrίptorίa), για πολλές ημέρες, ώσπου να τελειώσουν ένα βιβλίο. Την εικονογράφηση των χειρογράφων με μικρογραφίες, επίτιτλα, πρωτογράμματα και άλλα διακοσμητικά στοιχεία αναλάμβαναν ειδικευμένοι ζωγράφοι στον ελεύθερο χώρο που άφηναν οι γραφείς.

Β' «επανάσταση» της έντυπης επικοινωνίας

Η εφεύρεση της τυπογραφίας υπήρξε κεφαλαιώδους σημασίας για τον ανθρώπινο πολιτισμό, καθώς ενίσχυσε και ταυτόχρονα μετασχημάτισε τις επιπτώσεις που προκάλεσε η γραφή στη σκέψη και στην έκφραση.

Σύμφωνα με το ιδρυτή και σύμβουλο της εφημερίδας «El Pais», Juan Luis Cebrian (1998), η επινόηση του αλφάβητου, πρώτα, και της τυπογραφίας, έπειτα, συνέβαλλε σημαντικά στην πρόοδο της γνώσης και της επιστήμης, γιατί το αλφάβητο επέτρεπε να εκφράσουμε έννοιες, ενώ η τυπογραφία να τις αναπαράγουμε και να τις διαδίδουμε.

H εμφάνιση της τυπογραφίας, γράφει η Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Michigan, Elizabeth Eisenstein: «είχε τεράστια συμβολή στη στήριξη και την επιτάχυνση των διαδικασιών που οδήγησαν στην αφύπνιση του ευρωπαϊκού πνεύματος, στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου των λαών της Ευρώπης, καθώς και στη γρήγορη πρόοδο της επιστήμης».

Στο τέλος της περασμένης χιλιετίας το περιοδικό Time αναγνώρισε την κοινωνικοπολιτιστική σημασία της εφεύρεσης της τυπογραφίας και χαρακτήρισε την εφεύρεση του Γουτεμβέργιου, ως το κρισιμότερο γεγονός της χιλιετίας.

Η εποχή της Έντυπης επικοινωνίας διακρίνεται σε τέσσερις περιόδους:

1. Την Α΄ περίοδο (από την εφεύρεση της Τυπογραφίας μέσα 15ου αιώνα – τα μέσα του 19ου αιώνα) κατά την οποία, αν και η εκτύπωση γίνεται με μηχανικό τρόπο, η στοιχειοθεσία και η κατασκευή της πλάκας για την αναπαραγωγή των εικόνων γίνεται με χειρωνακτικές διαδικασίες.
2. Την Β΄ περίοδο (από τα μέσα του 19ου αιώνα – τα μέσα του 20ου αιώνα), κατά την οποία επικρατεί η εκμηχάνιση όλων των διαδικασιών παραγωγής.
3. Την Γ΄ περίοδο (από τα μέσα του 20ου αιώνα – τη δεκαετία του 1980), κατά την οποία περάσαμε από τη στοιχειοθεσία θερμού μετάλλου στη φωτοστοιχειοθεσία και στην απόσυρση των μεταλλικών τυπογραφικών στοιχείων.
4. Την Δ΄ περίοδο (από την δεκαετία του 1980 –), κατά την οποία όλες οι διαδικασίες ψηφιοποιούνται, το φιλμ αποσύρεται και νέες μέθοδοι εκτύπωσης εφευρίσκονται.

Α' ΠΕΡΙΟΔΟΣ ‐ Η EΦEYPEΣH THΣ TYΠOΓPAΦIAΣ

H ανάπτυξη της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη πέτυχε λόγω διάφορων σύνθετων και αλληλένδετων παραγόντων. Οι οποίοι ήταν:

• η ανάπτυξη του εμπορίου και η ευημερία,
• η πτώση της φεουδαρχικής κοινωνίας,
• η ανάπτυξη των Πανεπιστημίων και η διάδοσης της βασικής εκπαίδευσης στην Αναγέννηση
• το νέο εμπόριο των χειρογράφων

Οι εγκαταστάσεις και τα υλικά που απαιτήθηκαν για να μετατρέψουν την ιδέα σε πράξη υπήρξαν στη φυσική τους μορφή. Το χαρτί, το μελάνι και το πιεστήριο (σταφυλοπιεστήριο) καθώς και η τεχνολογία για να δημιουργηθεί το χυτό μεταλλικό στοιχείο ήταν διαθέσιμα.

Η στοιχειοθεσία – η οποία είχε αποτύχει στην Κίνα – πέτυχε στη Ευρώπη, εξ αιτίας του μικρού αριθμού χαρακτήρων (γραμμάτων) του αλφαβήτου που χρειάζονταν οι ευρωπαϊκές γλώσσες.

Επίσης μια μεγάλη, ευρέως καθιερωμένη, αγορά εξασφάλισε ότι αυτή η νέα επιχείρηση θα καλύψει μια κοινωνική ανάγκη.

Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ‐ BIOMHXANIKH EΞEΛIΞH TΩN MEΘOΔΩN KAI TEXNIKΩN ΕΚΤΥΠΩΣΗΣ

Βιομηχανική επανάσταση: Στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα συνέβη η σημαντικότερη τεχνολογική, κοινωνικοοικονομική και πολιτιστική αλλαγή, προάγγελος μιας εποχής τεχνικής καινοτομίας που άρχισε στη Μεγάλη Βρετανία και διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο. Κατά τη διάρκεια εκείνης της εποχής, μια οικονομία βασισμένη στη χειρωνακτική εργασία αντικαταστάθηκε από την επικράτηση της βιομηχανίας και την κατασκευή των μηχανημάτων.

Τα Αποτελέσματα της βιομηχανική επανάστασης:

• Ευρύτατη διάδοση των βιομηχανικών μεθόδων παραγωγής
• Δημιουργία του εργοστασίου Ανάπτυξη της σύγχρονης πόλης
• Διεύρυνση των ελευθεριών
• Αύξηση των εισοδημάτων των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων
• Bελτίωση της βασικής εκπαίδευσης Μείωση του αναλφαβητισμού
• Aυξανόμενη επιθυμία για γνώση και επικοινωνία
• Ανάγκη διαφήμισης από την εμφάνιση βιομηχανικών προϊόντων

Oι σημαντικότερες καινοτομίες στην Τυπογραφία τον 19ο αιώνα
Μέχρι τις αρχές 19ου αιώνα 350 και πλέον χρόνια μετά τον Γουτεμβέργιο καμία ουσιαστική αλλαγή στην τυπογραφία δεν υπήρξε. Η διαδικασία της έντυπης επικοινωνίας που τέθηκε σε κίνηση από τον Γουτεμβέργιο αναγεννήθηκε ως αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης.

• (1798) – εφεύρεση της λιθογραφίας (Alois Senefelder)
• (1811‐14) – εφεύρεση του ατμοτροφοδοτούμενου κυλινδρικού πιεστηρίου υψιτυπίας του Friedrich Koenig.
• (1826) – εφεύρεση της φωτογραφίας (Joseph Niepce)
• (1830) – εφεύρεση της στερεοτυπίας (Jean B. Genoux)
• (1850) – εφεύρεση της τσιγκογραφίας (Firmin Gillot)
• (1863) – εφεύρεση του περιστροφικού πιεστηρίου υψιτυπίας (William Bullock)
• (1884) – εφεύρεση της λινοτυπίας (Ottmar Mergenthaler)
• (1887) – εφεύρεση της μονοτυπίας (Tolbert Lanston)
• (1890) – εφεύρεση του ράστερ (Frederick Ives)
• (1895) – εφεύρεση της περιστροφικής βαθυτυπίας (Karl Klic)
• (1904) – εφεύρεση της λιθογραφίας offset (Ira W. Rubel)
• (1907) – εφεύρεση της μεταξοτυπικής γάζας (Samuel Simon)

Γ΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ‐ Η ΑΠΟΣΥΡΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ

Η σημαντική καινοτομία που χαρακτηρίζει αυτή τη περίοδο είναι η εφεύρεση της φωτοστοιχειοθεσίας με συνέπεια η υψιτυπία, ως κύρια μέθοδος εκτύπωσης βιβλίων για πεντακόσια και πλέον χρόνια, να δώσει τα σκήπτρα της στην επιπεδοτυπία (λιθογραφία offset). Την ίδια εποχή εμφανίζονται οι πρώτοι σαρωτές εικόνων (scanners), που δίνουν τη δυνατότητα ψηφιοποίησης των εικόνων.

Δ΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ – ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ

H Δ΄ περίοδος της έντυπης επικοινωνίας συμπίπτει με την «τρίτη επανάσταση», τη λεγόμενη «ψηφιακή επανάσταση», που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1980 και διευρύνεται στις μέρες μας, έχει να κάνει όχι τόσο με το ψηφιακά παραγόμενο έντυπο αλλά με τα «νέα μέσα επικοινωνίας», τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και το διαδίκτυο.

Η πλήρης ψηφιοποίηση εικόνων και κειμένου και η ανάπτυξη νέων μεθόδων εκτύπωσης (ψηφιακή εκτύπωση) και νέων μέσων μαζικής επικοινωνίας (internet, multimedia, e‐book) δημιουργεί νέα δεδομένα, ώστε να μιλάμε σήμερα για ένα νέο σταθμό στις επικοινωνίες, την «ψηφιακή εποχή».

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ

Η χάραξη σχεδίων σε ξύλινες πλάκες και η εκτύπωσή τους σε κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα στην Ανατολή από τον 6ο αιώνα θα μπορούσε να θεωρηθεί ο νόμιμος πρόδρομος της ξυλογραφίας. Η ξυλογραφία αξίζει ίσως την πιο τιμητική θέση στην ιστορία της εκτύπωσης, δεδομένου ότι είναι η αρχαιότερη, η αμεσότερη, και δυνάμει της μεγάλης απλότητάς της, αναμφίβολα το δημοκρατικότερο μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης και πολλαπλασιασμού της τέχνης.

Η ξυλογραφία αποδείχτηκε ο πολύτιμος σύμμαχος των κινητών τυπογραφικών στοιχείων. Η εφεύρεση και η διάδοση της τυπογραφίας δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την μεγάλη ανάπτυξη της ξυλογραφίας, με την οποία ασχολήθηκαν μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως ο Albrecht Dürer ο Lucas Cranach, ο Hans Holbein κ.α., κυρίως για την εικονογράφηση των τυπωμένων βιβλίων.

Η ανάγκη για μεγαλύτερη λεπτομέρεια στις εικονογραφήσεις οδήγησε στην ανάπτυξη των τεχνικών της χαλκογραφίας και της λιθογραφίας.

Όπως με μεγάλη έμφαση υποστηρίζει ο τέως έφορος του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, William Ivins, «Το γεγονός ότι πανομοιότυπες εικόνες, χάρτες και διαγράμματα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν συγχρόνως από αναγνώστες σε διάφορα μέρη αποτέλεσε επανάσταση στις επικοινωνίες».

H συμβολή των έντυπων εικόνων στη γενικότερη εξέλιξη της γνώσης και της κοινωνίας της πληροφορίας.
Οι έντυπες εικόνες:

• Κοινωνικοποίησαν την Τέχνη.
• Προσέφεραν οπτική βοήθεια για την κατανόηση του κειμένου.
• Περιόρισαν τα μεταφραστικά προβλήματα και τις γλωσσικές διαιρέσεις.
• Με την αναπαραγωγή σχημάτων και διαγραμμάτων βοήθησαν στην κατανόηση των κανόνων της επιστήμης και συνέβαλαν στην ανάπτυξή της.
• Έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη ορισμένων επιστημονικών τομέων, όπως η αρχιτεκτονική, η γεωμετρία, η βοτανική, η γεωγραφία, η αστρονομία, ιατρική, κ.λπ., στις οποίες οι εικόνες επιτελούν πολύ αυξημένες λειτουργίες.
• Βοήθησαν στην ανάπτυξη της τεχνολογίας.
• Με τη διάδοση των εντύπων χαρτών επέδρασαν στην αρτιότερη γνώση του χώρου, και καθόρισαν την παγίωση των τεχνικών αναπαράστασής του, διαμορφώνοντας κοινή μεθοδολογία. κλπ.

Παράλληλα με τη συμβολή τους στην πρόοδο της γνώσης οι έντυπες εικόνες, ως μέσα μαζικής οπτικής επικοινωνίας που επιδρούν άμεσα στα συναισθήματα και τις προκαταλήψεις των ανθρώπων, χρησιμοποιήθηκαν:

• Στην παραπληροφόρηση.
• Στην προπαγάνδα.
• Στην προώθηση στόχων και επιδιώξεων.

ΒΑΣΙΚΗ ΑΡΧΗ EKTYΠΩTIKΩΝ MEΘOΔΩΝ

H βασική αρχή κάθε εκτυπωτικής μεθόδου είναι να παρέχει έναν τρόπο μεταφοράς του μελανιού μόνο σε εκείνες τις περιοχές που πρέπει να εκτυπωθούν. Στις παραδοσιακές μεθόδους εκτύπωσης αυτό πραγματοποιείται από τον φορέα της εκτύπωσης, την πλάκα εκτύπωσης, η οποία προσδιορίζει την εκτυπώσιμη και μη εκτυπώσιμη περιοχή. Το φυσικό προφίλ της εκτυπωτικής πλάκας είναι το πιο διακεκριμένο χαρακτηριστικό που καθορίζει την μέθοδο εκτύπωσης και ορίζει τις εφαρμόσιμες διαφοροποιήσεις της. Αν και αλλάζουν συνεχώς τα μέσα, τα υλικά, οι διαδικασίες και η τεχνολογία, η βασική αρχή των εκτυπώσεων παραμένει η ίδια.

Οι τέσσερις βασικές μέθοδοι εκτύπωσης
Υψιτυπία (Relief printing) – ανάγλυφη εκτυπωτική πλάκα.
Βαθυτυπία (Intaglio) – εσώγλυφη εκτυπωτική πλάκα.
Επιπεδοτυπία (Planography) – επίπεδη εκτυπωτική πλάκα.
Διατυπία (Screen printing) – διάτρητη εκτυπωτική πλάκα.